خاقانات گوک ترک

خاقانات ترک، امپراتوری گوک ترک یا نخستین خاقانات ترک، خاناتی بود که در اثر اتحادی دولتی میان قبایل آسیای میانه شامل ترک ها و سایر قبایل، در سال ۵۵۲ میلادی، و تحت ریاست خاندان اشینا گوک ترکان در منطقه آلتای به وجود آمد و در تاریخ آسیای میانه نقش مهمی ایفا نمود. زبان سغدی از زبان های ایرانی شاخه شمال شرقی، زبان رسمی، زبان دیپلماسی ( روابط بین المللی ) ، زبان ضرب سکه و زبان نوشتاری آن ها بود. آن ها سال ۶۰۳ میلادی یعنی حدود ۵۰ سال بعد به دو قسمت خاقانات ترک شرقی و خاقانات ترک غربی تقسیم شدند.
ترک ها به رهبری بومین خان نخست ضد قبایل روران که تا آن زمان بر ترک ها حکم روایی می کردند، به جنگ پرداختند و در سرزمین مغولستان و آلتای دولت مقتدری تأسیس نمودند. وسعت قلمرو آنان در دوران حکمرانی مُهان خان از سال ۵۵۳ تا ۵۷۲ میلادی خیلی اوج گرفت. به اردویی که به سمت غرب رهسپار گردید، ایستمی خان برادر بومین خان سروری می کرد. [ ۱۱] کتیبه کولت گین حاکی است که آن ها مهان و ایستمی خان ( استم ) قوم خود را تا زیر تیمور قپیق مسکون نمودند. تیمور قپیق نام گذرگاهی کوهی است که در قرون وسطی میان سغد و تخارستان واقع بوده، در منطقهٔ کوهستان بایسون کنونی واقع بوده است. دسته های جلودار اردوی ترک ها تا به سرحد ایران رسیدند و در غرب تا سواحل دریای سیاه رفته، بوسفور کیمری را اشغال نمودند. در نتیجه امپراتوری خیلی مقتدر بادیه نشینان عرض وجود نمود که سرزمین عظیمی را از کره تا سواحل دریای سیاه در بر می گرفت. تا جایی که چین به دولت خراج گزار ترک ها تبدیل شد و هر سال غرامت هنگفتی به ترک ها پرداخت نموده بدین وسیله امنیت خود را تأمین می نمود.
در نتیجهٔ منازعات داخلی در ابتدای قرن هفتم میلادی، خاقانات ترک به دو قسمت خاقانات ترک شرقی و خاقانات ترک غربی تقسیم گردید. در سال ۶۸۲ میلادی خاقانات شرقی ترک منقرض گردید و به وجود خود خاتمه داد اما اواخر قرن هفتم میلادی، دومین خاقانات ترک تأسیس گردیده و به زودی نیرومند شد. در اواخر قرن هفتم و اواسط قرن هشتم میلادی اعراب نواحی اساسی آسیای میانه را اشغال کردند و به حکم رانی سیاسی ترک ها در این سرزمین خاتمه دادند. [ ۱۲]
خاقانات های ترک شرقی و غربی در یک نگاه، سال ۶۰۰ میلادی