حوزه های علمیه در اغاز غیبت کبری

[ویکی فقه] حوزه های علمیه در آغاز غیبت کبری. با شروع غیبت کبری و قطع ارتباط مردم با پیشوایان معصوم، مسؤولیت و نقش فقیهان و دانشمندان دینی در راه تقویت و سازمان دهی فعالیت های نهاد تاریخی حوزه و حراست از آن بیشتر شد. جایگاهی که فقهای دینی بر اساس تصریحات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) و ائمه معصوم (علیهم السّلام) از آن برخوردارند، ایجاب می کرد که دانشمندان دینی، بیش از پیش در زمینه های ابلاغ پیام مکتب نبوی و پیشبرد حوزه جعفری و ایجاد پایگاه های علمی تلاش کنند و در این زمینه ها به صورت جدی فعال باشند. بدین سان، در شهر ها و نواحی گوناگون، با تلاش و توجه فقها، مراکز تعلیمی و نهاد های آموزشی به وجود آمد یا تقویت گردید.
از نظر تاریخی، سازمان روحانیت شیعه، در صدر اسلام ریشه داشته است. نخستین ماموریت های تبلیغی و آموزشی علوم دینی برای تازه مسلمانان، از سوی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) صادر شد. سپس گروه قاریان و حافظان قرآن کریم پدید آمد که به مردم دانش قرآنی آموزش می دادند. برخی از آنان در ایام غیبت پیامبر، برای مردم مدینه اقامه نماز می کردند و مسائل دینی به آنان می آموختند. بنیاد اصلی گروه آموزش و تبلیغ در مدینه، با نازل شدن آیه ۱۲۲ سوره توبه شکل پیدا کرد. (منظور، آیه مشهور به نفر است)بر اساس ضرورت تعلیم و تعلم و آموزش گروه های تازه مسلمان و گسترش قلمرو اسلام، به تدریج حافظان، معلمان، قاریان، محدثان و فقیهان به وجود آمده و توسعه پیدا کردند.امامان شیعه نیز در تداوم خط پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلّم) تلاش می کردند تا با پرورش شاگردان، محدثان، مفسران، فقیهان و تعیین نمایندگان و نایبان، زمینه تدریجی پیدایش تشکیلاتی را پدید آورند که اعضای آن در علوم آل محمد (صلی الله علیه و آله وسلّم) متبحر بوده و رسالت آن ها، ترویج و تبلیغ این دانش ها در میان پیروان اهل بیت باشد. بر پایه اسناد و مدارک تاریخی، در عصر غیبت صغری نیز رهبری و سازمان دهی این مراکز آموزشی به عهده امام معصوم بوده است که از سوی نمایندگان و وکیلان آنان انجام می شد.
حوزه های علمیه پس از غیبت کبری
با شروع غیبت کبری و قطع ارتباط مردم با پیشوایان معصوم، مسؤولیت و نقش فقیهان و دانشمندان دینی در راه تقویت و سازمان دهی فعالیت های این نهاد تاریخی و حراست از آن بیشتر شد. جایگاهی که فقهای دینی بر اساس تصریحات پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله وسلّم) و ائمه معصوم (علیهم السّلام) از آن برخوردارند، ایجاب می کرد که دانشمندان دینی، بیش از پیش در زمینه های ابلاغ پیام مکتب نبوی و پیشبرد حوزه جعفری و ایجاد پایگاه های علمی تلاش کنند و در این زمینه ها به صورت جدی فعال باشند. بدین سان، در شهر ها و نواحی گوناگون، با تلاش و توجه فقها، مراکز تعلیمی و نهاد های آموزشی به وجود آمد یا تقویت گردید.تشکیلات دینی پس از عصر ائمه با محرومیت از رهبری مستقیم معصوم، وظیفه خود را عمدتاً تحت زعامت یکی از فقهای طراز اول حفظ نموده و در زمانها و ادوار مختلف گاهی در بغداد، زمانی در نجف و گاه در قم یا دیگر مراکز و شهر ها از قبیل اصفهان و ری متمرکز بوده است. از این رو، می بینیم که هم زمان با غیبت صغری، قم و بغداد به عنوان دو مرکز مهم علمی به شمار آمدند که فقها و رجال علمی معتبر در آن حضور داشتند.
حوزه های علمیه قم و ری
لازم است درباره دو مرکز مهم علمی آن وقت (قم و ری) که هم زمان با عصر غیبت صغری و آغاز غیبت کبری از جمله مراکز علمی و خاستگاه فقیهان و محدثان بزرگ بودند، درحد ضرورت توضیحاتی ارائه دهیم و در ادامه، به بغداد و اوضاع حوزه های علمیه آن در قرن چهارم بپردازیم.این دو حوزه در این مقطع تاریخی، مرکز و خاستگاه فقیهان و دانشمندان بزرگی مثل کلینی و صدوق بوده اند. کتاب های مهم این دو شخصیت علمی، به ویژه دو کتاب کافی و من لا یحضره الفقیه در این دوره نگارش یافته که از معروف ترین و مهم ترین کتب شیعه امامیه می باشند.آثار به جا مانده از شخصیت های علمی این دو حوزه در این عصر، به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در تربیت شخصیت علمی فقیهان و استادان حوزه علمیه بغداد ـ که از آن ها به عنوان «پایه گذاران سازمان روحانیت شیعه» یاد می کنیم ـ اثر گذار بوده است. کما اینکه رسول جعفریان در همین زمینه می نویسد:حوزه علمیه شیعه، در بغداد از دو منبع بهره برد: نخست، مکتب حدیثی شیعه که بخش مهم آن از ایران (قم و ری) به بغداد رفت و به جز آثار صدوق، آثار دیگر چندان محل اعتنا نبود؛ دوم، از سوی مکتب عقلی شیعه که در کوفه و خود بغداد ریشه داشت. حوزه علمیه شیعه در بغداد به پشتوانه آن چه از کوفه و قم برگرفته بود، نیرومند بود؛ به ویژه از زمانی که آل بویه در آن جا قدرت یافتند.
جعفریان، رسول، مقالات تاریخی، دفتر چهارم، ص۶۷.
...