حافظ رجب بن محمد برسی

[ویکی فقه] بُرسی، رضی الدّین حافظ، رجب بن محمّدبُرْسی ، رضی الدین حافظ رجب بن محمد بن رجب حلی (د پس از ۸۱۳ق /۱۴۱۰م )، محدث ، عارف و عالم شیعی قرن هشتم و نهم است. وی نویسنده آثاری چون مشارق الانوار است. در معرفی خویش ، خود را «رجب الحافظ» خوانده ، و در سروده هایش «حافظ برسی » یا «حافظ» تخلص کرده است . و این نشان می دهد که حافظ را شهرتی برای خود، و نه لقبی ستایش آمیز می شمرده است . شهرت وی بیش تر در علوم غریبه است.
تا چند قرن پس از مرگش، در هیچ یک از تذکره ها ترجمه یا شرح حالی از او نیامده است.براساس این بیت او: وفی المولِدِ والمَحْتِدِ / بُرسیّاً و حِلِّیاً، اصلش را می توان از حِلّه و زادگاهش را بُرس دانست.اما خوانساری و امین او را برسی الاصل و ساکن حله گفته اند. اطلاق نام برس بر نقاط متعدد، از جمله محلی در نزدیکی حله و نیز روستایی در خراسان ، ایجاد شبهه کرده است.بعضی، با توجه به نزدیک بودن برس به حله، احتمالاً او را از برس حله می دانند، در حالی که بعضی ویژگی ها در آثارش از جمله استفاده از نام های ایرانی، چون انوش و کیومرث و افراسیاب و لهراسب و ضحاک در مشارق انوار الیقین و همچنین نامش، که در اعلام عربی نادر است، احتمال ایرانی بودن وی را تقویت می کند.از سوی دیگر اختیار تخلص، که رسم شاعران پارسی گوی است، از ایرانی بودن یا اقامت طولانی او در ایران و یا علاقه او به ادب پارسی حکایت می کند. درباره نسبت او به برس ، بیشتر احتمال داده شده که اشاره به برس قریه ای میان کوفه و حله بوده است ، اما گاه نیز آن را نسبت به روستایی در خراسان دانسته اند. شیبی در تحقیق خود، تلاش داشته است تا با تمسک به قراینی ، ایرانی تبار بودن او را تقویت کند. براساس بیتی از او، گفته شده که وی در برس دیده به جهان گشود و روزگارش را در حله گذرانید. در شرح احوالی که حر عاملی و افندی از وی به دست داده اند، براساس برداشت از نوشته ها و سروده هایش ، وی را محدث ، فقیه ، ادیب و صوفی دانسته اند و شیخ حر به خصوص در یادکردهایش از وی در الجواهر، بارها او را «عارف » خوانده است . درباره عرفان او باید یادآور شد که زمینه ای قوی از عرفان نظری در سراسر نوشته هایش وجود دارد.
دوره زندگی
براساس پاره ای قراین، از علمای اواخر قرن هشتم و اوایل قرن نهم و می توان گفت در طبقه شاگردان شهید اول (۷۳۴ـ۷۸۶) بوده است:۱) در آغازِ نسخه ای خطی از مشارق الامان، این کتاب تألیف رجب بن محمّدالبُرسی و تاریخ تألیف آن ۸۱۱ اعلام شده است.۲) در نسخه ای از مشارق الانوار، تاریخ نگارش آن ذیحجه ۸۱۳ ثبت شده است؛ با استناد به برخی نسخه های این کتاب، تاریخ تألیف آن را ۸۱۳ احتمال داده است. بنابراین، برسی تا ۸۱۳ زنده بوده است.۳) به نوشته حُرّ عاملی ، برسی در مشارق الانوار می گوید که بین تاریخ تألیف کتابش و تولّد حضرت مهدی (علیه السّلام) ۵۱۸ سال فاصله است که به این حساب می بایست در ۷۷۳ یا ۷۷۸ مشغول تألیف آن بوده باشد.ثقة الاسلام تبریزی براساس عبارتی که از برسی نقل کرده، تاریخ تألیف مشارق الانوار را ۷۷۸ دانسته است؛ ولی رقم اخیر ظاهراً تاریخ تألیف کتاب دیگری است که احتمالاً با مشارق یک جا تجلید شده بوده است.ظاهراً حسن بن محمّد دیلمی و اعلام الدین، که دوران زندگی او را بین ۷۲۶ تا ۸۴۱ تخمین زده اند (مقدمه مصحّح اعلام الدین)، نخستین کسی است که از برسی مطلبی نقل کرده است.
برسی از دیگاه علما
دیلمی در پایان جلد دوم ارشاد القلوب که در انتسابش به او تردید است، قصیده ای از برسی در مدح امام علی (علیه السّلام) نقل کرده است.پس از او کفعمی در المصباح که در ۸۹۵ به پایان آمده و در رساله المقام الاسنی فی تفسیر الاسماء الحسنی، از آثار برسی مطالبی آورده است بی آن که اندک اشاره ای به شرح حال او کرده باشد.پس از وی فیض در کلمات مکنونه، مجلسی در بِحار ، و جزایری در الانوار النعمانیه مطالبی از برسی نقل کرده اند.برسی به ائمه اطهار (علیهم السّلام) تعلّق خاطر زیاد داشته و روایات بسیاری در مقامات معنوی ایشان نقل و شرح کرده و اشعار فراوانی در این زمینه سروده است.به همین سبب برخی او را سرزنش کرده و به وی نسبتِ غلوّ داده اند. حُرّ عاملی او را افراطی دانسته است. علامه مجلسی مشارق الانوار و الفین او را حاوی مطالبی موهم، اشتباه و خلط صحیح و سقیم و غلوآمیز دانسته و گفته است که از روایات او تنها آنچه را که با کتب معتبر مطابق است نقل کرده است. هاشم معروف حسنی معتقد است که در کتاب مشارق الانوار، صدها حدیث دروغ نقل شده است. او می گوید که برسی در میان شیخیّه و کشفیه و غُلات طرفداران بسیار دارد.در مقابل، علامه امینی، در عین آن که به اعتماد برسی بر علم حروف و اعداد به دیده انکار نگریسته، از او دفاع کرده و مقاماتی را که برسی برای ائمه ثابت دانسته پایین تر از مرتبه غلوّ و نسبت نبوّت خوانده است.
شخصیت علمی
...