حاجی اقا

حاجی آقا. حاجی آقا داستان بلندی از صادق هدایت است که در ۱۳۲۴ خورشیدی توسط انتشارات مجلهٔ سخن در تهران منتشر شد. این داستان در زمان جنگ جهانی دوم اتفاق می افتد و محور آن شخصی به نام حاجی ابوتراب، یکی از بازاریان تهران است که هدایت مجموعه ای از زشتی های اخلاقی را در وجود او قرار داده است. داستان حاجی آقا در پیش و پس از اشغال ایران توسط متفقین در جنگ جهانی دوم روی می دهد.
حاجی آقا بلندترین کار داستانی هدایت پس از بوف کور است که به چهار بخش تقسیم شده است. بخش اول و سوم، شامل گفتگوهایی میان حاجی ابوتراب و بازدیدکنندگانش در هشتی خانه اش است که داستان را به نمایش نامه شبیه کرده است. بخش دوم شامل توصیف هایی از زندگی حاجی آقا و پیشینهٔ اوست. بخش چهارم هم که کوتاه ترین بخش داستان است، شامل رؤیای حاجی ابوتراب در عالم بیهوشی است.
حاجی آقا یک داستان واقع گرای طنزآمیز، سیاسی، و اجتماعی است. بیان داستان از دیدگاه سوم شخص است. هدایت در آن با خلق تیپ های گوناگون به نقد جامعه پرداخته است. همچنین در این داستان از اصطلاح های عامیانهٔ مردم استفادهٔ فراوان شده است. منتقدان تغییر لحن سخن حاجی ابوتراب هنگام صحبت با افرادی از طبقات اجتماعی گوناگون را از نقاط قوت داستان دانسته اند. این کتاب از زمان نخستین چاپ در شمارگان بالا، در ۱۳۳۰ خورشیدی، مورد استقبال کتاب خوان های ایرانی قرار گرفت. به ویژه پس از نخستین چاپ آن، حزب توده، که رابطهٔ نزدیکی با هدایت داشت، به ستایش کتاب پرداخت و آن را نشانهٔ امیدواری هدایت دانست. با این وجود، برخی منتقدان آن را داستانی ضعیف دانسته اند و به عناصر داستانی آن مانند طرح و پیرنگ، نقدهای جدی وارد کرده اند. این کتاب تاکنون به زبان های روسی، آلمانی، انگلیسی، فرانسوی، هلندی، ارمنی، ترکی استانبولی، اسلوونیایی، و ازبکی ترجمه و منتشر شده است.
رویدادهای کتاب حاجی آقا در دوران پیش و پس از اشغال ایران در سوم شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی رخ می دهد. [ ۴] همچنین به گفتهٔ شاپور بهیان، هدایت در این کتاب بیش از هر جای دیگری با حزب توده همراهی نشان می دهد. [ ۵]
در سوم شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی، متفقین ایران را اشغال می کنند. و به حکومت رضاشاه پایان می دهند. با خارج شدن رضاشاه از ایران، وضعیت سیاسی کشور دگرگون می شود. به فاصلهٔ سیزده سال از سقوط رضاشاه تا کودتای ۲۸ مرداد در زمان سلطنت محمدرضا شاه، قدرتی که تا پیش از آن در انحصار یک نفر بود، میان پنج قطب جدا از همِ دربار، مجلس، کابینه، سفارتخانه های خارجی، و عامهٔ مردم دست به دست می شود. [ ۶] آبراهامیان می گوید که در این زمان، کشمکش های سیاسی عمیقی در ایران پدیدار شده بود. [ ۷]

حاجی آقا. اثری در توصیف زندگی شخصیتی تیپیک در قالبی نمایشی، نوشتۀ صادق هدایت، در ۱۳۲۴ش. در این داستان، ضمن توصیف زندگی یک سرمایه دار سنّتی، اوضاع زمانه را به شیوه ای طنزآمیز نقد می کند. شور وعظ و خطابه ای که نویسنده را فرا گرفته به داستان رنگی شعاری می زند. اما رفتار و حرکات شخصیت اصلی داستان فراموش نشدنی است، چنان که در ادبیات معاصر ایران، نمونۀ تیپیک مرد ایرانی شد و در داستان های دیگر ایرانی نیز نمود پیدا کرد.