جایگاه تولید

واجگاه ( مخرج حروف[ ۱] ) یا جایگاه تولید[ ۲] ( به انگلیسی: place of articulation ) یکی از معیارهای اساسی در دسته بندی آواهای گفتار است. در آواشناسی تولیدی، جایگاه تولید به نقطه ای اشاره دارد که در آن اندام های گفتار انواع مختلف آواهای همخوان را ایجاد می کنند. [ ۳] آواشناسی امروزی ۱۱ نقطه مجزا را در اندام گفتار شناسایی می کند: دولبی، [ ۴] لبی دندانی، [ ۵] دندانی، لثوی، برگشته، لثوی کامی، کامی، [ ۶] نرمکامی، [ ۷] ملازی، [ ۸] حلقی[ ۹] و چاکنایی. [ ۱۰] [ ۱۱] چنین تقسیم بندی ای معیار افقی را برای تقسیم بندی جایگاه های تولید به کار می برد که خود به نوعی مشکل ساز است. برای نمونه با چنین ملاکی نمی توان تقسیم بندی صحیحی از آواهایی که تنها یک طرف زبان در ایجاد بست درگیر هستند، ارائه کرد. [ ۳] مطالعات جدید با ادغام تقسیم بندی های سنتی نوع دیگری از تقسیم بندی را پیشنهاد می کند که بر اساس اندام های تولیدی فعال است: لب پائین ( لبی ) ، تیغه زبان ( پیشین ) ، [ ۱۲] تنه زبان ( پس زبانی ) ، [ ۱۳] ریشه زبان ( ریشه ای ) [ ۱۴] و تارآواها ( چاکنایی ) . [ ۱۱]
لدیفوگد و مدیسون تعداد جایگاه تولید را ۱۷ مورد می دانند: دولبی، لبی دندانی، زبانی لبی، [ ۱۵] درون دندانی، [ ۱۶] نوک دندانی، [ ۱۷] دندانی لثوی، [ ۱۸] نوک لثوی، [ ۱۹] لثوی، [ ۲۰] نوک برگشتی، [ ۲۱] لثوی کامی، [ ۲۲] برگشتی، [ ۲۳] کامی، نرمکامی، ملازی، حلقی، برون چاکنایی[ ۲۴] و چاکنایی. [ ۲۵]
دو دسته بندی دیگر هم از واکه ها شده است که بر پایه آواهای شنیداری است. در دسته بندی نخست از بخشبندی آواهای برآمده از پیش و پس دهان و اندام های آواساز، دو دسته پیشین[ ۲۶] و پسین، [ ۲۷] برگرفته اند. در دومی بر پایه اندازه برخاستگی یا بلندای زبان در ساخت واکه ها سه گروه باز[ ۲۸] ( افتاده[ ۲۹] ) ، میانه[ ۳۰] ( نیم افراشته ) و بسته[ ۳۱] ( افراشته ) [ ۳۲] به دست می آید. [ ۳۳] با این حال، در نبود همبستگی های کالبدشناختی مشخص، بررسی واکه ها بر پایه واجگاه، کمتر رایج است.
ثمره ۸ واجگاه را در زبان فارسی شناسایی کرده است:
• دولبی: در این جایگاه به لحاظ شیوه تولید، دو نوع شیوه تولید انسدادی و خیشومی در تولید همخوان ها به کار می رود که سه واج را نتیجه می دهد. این سه واج در الفبای زبان فارسی معادل سه نویسه «ب، پ، م» هستند.
• لب و دندانی: در این جایگاه به لحاظ شیوه تولید تنها دو واج سایشی تولید می شود که معادل آن در الفبای زبان فارسی دو نویسه «ف، و» است.
• دندانی: در این جایگاه به لحاظ شیوه تولید تنها، واج های انسدادی، یعنی حضور دارند که معادلشان در الفبای زبان فارسی سه نویسه «ت، ط، د» است.
• لثوی: در این جایگاه، به لحاظ شیوه تولید چهار شیوه تولید سایشی، لرزشی، خیشومی و روان استفاده می شود که پنج واج را نتیجه می دهد. این پنج واج در الفبای زبان فارسی با ۱۰ نویسه «س، ص، ث، ز، ض، ظ، ذ، ر، ن، ل» بازنمایی می شوند.
• لثوی کامی: در جایگاه لثوی کامی دو نوع شیوه تولید سایشی و انسایشی به کار می رود که حاصل آن ۴ واج است. این چهار واج با چهار نویسه «ش، ژ، چ، ج» در الفبای زبان فارسی بازنمایی می شوند.
• کامی: سه واج کامی به دو شیوه انسدادی و روان تولید می شوند. بازنمود این سه واج در الفبای زبان فارسی با سه نویسه «ک، گ، ی» نشان داده می شود.
• ملازی ( زبانکی ) : در ملاز ( زبان کوچک ) دو شیوه تولید انسدادی و سایشی به کار می رود که دو واج را نتیجه می دهد. این دو واج با سه نویسه «ق، غ، خ» در الفبای زبان فارسی نشان داده می شود.
• چاکنایی: واج های چاکنایی به دو شیوه انسدادی و سایشی تولید می شوند که دو واج را نتیجه می دهند. این دو واج با چهار نویسه «همزه ( ء ) ، ع، هـ، ح» بازنمایی می شوند. [ ۳۴]