تکلیف مالایطاق

[ویکی فقه] تَکْلیفِ مالایُطاق، اصطلاحی کلامی به معنی این که خداوند انسان را به کاری بیرون از توان او امر کند.
این پرسش که آیا جایز است خداوند تکلیف مالایطاق کند یا نه، یکی از فروع مبحث کلی تکلیف (ه م) در علم کلام است که فِرَق مختلف بر اساس رویکردهای متفاوتشان به مباحثی چون علم و عدل الاهی، حسن و قبح اخلاقی، تکلیف و استطاعت انسان، به بررسی آن پرداخته، و آراء متفاوتی ابراز داشته اند.
دیدگاه متکلمان اسلامی
بحث تکلیف مالایطاق نزد متکلمان اسلامی بیش از هر موضوع به چگونگی تصور آنان از چگونگی توانایی انسان در انجام افعال خود (= استطاعت، ه م) باز می گردد که یکی از مباحث مربوط به عدل الاهی در کلام اسلامی است.متکلمان در این که استطاعت انسان در انجام افعال از سوی خداوند است، مناقشه نداشتند. اختلاف آنان در این بود که این استطاعت قبل از شروع فعل در او وجود دارد یا هم زمان با شروع فعل، از سوی خداوند در او آفریده می شود.در میان فرق مختلف ۳ فرقۀ اشاعره، معتزله و امامیه، بیش از دیگران به بحث دربارۀ این موضوع پرداخته اند.
← دیدگاه اشاعره
(۱) الابانة عن اصول الدیانة، منسوب به ابوالحسن علی اشعری، مدینه، ۱۹۷۵م.(۲) محمد بن فورک، مجرد مقالات الشیخ ابی الحسن الاشعری، به کوشش د ژیماره، بیروت، ۱۹۸۶م.(۳) میثم بن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم، ۱۳۹۸ق.(۴) علی اشعری، اللمع، به کوشش مکارتی، بیروت، ۱۹۵۲م.(۵) محمد باقلانی، التمهید، به کوشش مکارتی، بیروت، ۱۹۵۷م.(۶) مسعود تفتازانی، شرح العقائد النسفیة، به کوشش محمدعدنان درویش، بیروت، ۲۰۰۵م.(۷) مسعود تفتازانی، شرح المقاصد، به کوشش عبدالرحمان عمیـره، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.(۸) محمود حمصی، المنقذ من التقلید، قم، ۱۴۱۲ق.(۹) محمد شهرستانی، الملل و النحل، به کوشش ویلیام کیورتن، لایپزیگ، ۱۹۲۳م.(۱۰) محمد طوسی، الاقتصاد، بیروت، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.(۱۱) عبدالکریم عثمان، نظریة التکلیف، بیروت، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م.(۱۲) عضدالدین ایجی، المواقف، بیروت، عالم الکتب.(۱۳) علامه حسن حلی، انوار الملکوت، به کوشش محمد نجمی زنجانی، قم، ۱۳۶۳ش.(۱۴) فخر الدین رازی، التفسیر الکبیر، بیروت، داراحیاء التراث العربی.(۱۵) فخر الدین رازی، المطالب العالیة، به کوشش احمد حجازی سقا، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.(۱۶) قاضی عبدالجبار، المغنی، به کوشش محمد علی نجار و عبدالحلیم نجار، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۵م.(۱۷) قرآن کریم.(۱۸) احمد مانکدیم، (تعلیق) شرح الاصول الخمسة، به کوشش عبدالکریم عثمان، قاهره، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۵م.

[ویکی شیعه] تَکْلیفِ مالایطاق، اصطلاحی است کلامی به معنای واجب کردن تکلیفی از سوی خدا بر شخص مکلّف که توانایی انجام دادن آن را ندارد. اشاعره به امکان چنین تکلیفی معتقدند و در مقابل، معتزله و امامیه معتقدند این تکلیف از نظر عقلی، ممکن نیست.
این پرسش که آیا ممکن است خداوند تکلیف مالایطاق کند یا نه، یکی از بحث های فرعی مبحث کلی تکلیف در علم کلام است. این مسئله به مباحثی چون علم و عدل الاهی، حسن و قبح، تکلیف و استطاعت انسان مربوط است و هر یک از گروه های کلامی، نظری در این مسئله داده است.
بحث تکلیف مالایطاق در مباحث کلام اسلامی، بیش از هر موضوعی، وابسته به نگاه شخص نسبت به مسئله استطاعت و توانایی انسان در انجام افعال خود است و ارتباط زیادی با مسئله عدل الهی دارد. با وجود اینکه تمام متکلمان معتقدند که انسان در هنگام انجام یک کار نسبت به انجام آن توانایی دارد، اما اختلاف نظر آنان در این است که آیا قبل از شروع آن کار نیز نسبت به انجام آن کار توانایی دارد یا فقط هنگام انجام آن کار، از سوی خداوند توانایی انجام آن کار در او ایجاد می شود.

تَکلیفِ مالایُطاق
اصطلاحی در کلام اسلامی به معنای آن که خداوند آدمی را به چیزی مکلف کند که عادتاً یا عقلاً توانایی آن را ندارد. جواز چنین تکلیفی میان متکلمان فرق گوناگون مورد اختلاف بوده است. معتزله و شیعیان و ماتریدیه با استدلالات عقلی و نقلی (ازجمله حج، ۷۸؛ بقره ۲۸۶) آن را قبیح و منافی عدل خداوند دانسته اند. در برابر، اشاعره با توجه به موصوف ندانستن فعل الهی به حسن و قبح و نیز برای محدودنشدن ارادۀ خداوند آن را جایز می دانند.