توقیعات

[ویکی فقه] توقیع در لغت، به معنای نامه را نشان کردن و نوشتن عبارتی در ذیل نامه و نوشته است؛ همچنین پاسخ های نوشته شدۀ بزرگان و دولتمردان به پرسش ها و درخواست های نوشتاری که از ایشان می شود.
از بررسی نوشته های تاریخی به دست می آید، از زمان های دور بین حاکمان و فرمانروایان، توقیع نویسی رواج داشته و موارد فراوانی از توقیعات آن ها در متن های تاریخی ثبت و ضبط شده است. افزون بر موارد پیشین، در منابع روایی، فقهی و تاریخی شیعه نیز سخن از توقیع به چشم می خورد. توقیع در این کتاب ها به طور عمده، به قسمتی از نوشته های پیشوایان دینی (علیهم السّلام) اطلاق شده است که برای پیروان خود نوشته اند.امروزه به سبب کاربرد بیشتر توقیعات در منابع مهدویت، هنگامی که سخن از «توقیع» به میان می آید، ذهن به توقیعات واپسین پیشوای معصوم، حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) منصرف می شود؛ اما از امامان دیگر (علیهم السّلام) نیز نوشته هایی با عنوان توقیع صادر شده است.
چگونگی صدور توقیعات
دربارۀ چگونگی صادر شدن توقیعات از سوی حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، آگاهی روشنی در دست نیست:
← صدور توقیعات به نحو غیر متعارف
غیبت صغرا، نیابت خاص، نواب خاص.

جملات کوتاه حکمت آمیز منقول از شاهان و فرمانروایان ساسانی معمولاً در پاسخ به یک گزارش یا پرسش. اصل پهلوی توقعیات در دست نیست، اما چند نمونه از آن ها، که کم وبیش از زبان فارسی تأثیر پذیرفته، به خط عربی همراه با معادل معنایی شان در منابع دورۀ اسلامی نقل شده است، مانند کی شَنَد مِنَد (= هرکه بشنَود، بیندیشد). به احتمال بسیار، واژۀ «دستینگ» پهلوی و «دستینۀ» فارسی معادل واژۀ توقیع است. این سخنان از نوع اندرزهای سیاسی ـ اجتماعی است که هدف از آن ها رهنمود ادارۀ امور مملکت بوده و بعضی از آن ها به صورت امثال سایر درآمده است. مهم ترین توقیعات از قول این شاهان در منابع دوران اسلامی ذکر شده است: اردشیر بابکان، نرسی، بهرام گور، هرمز پسر انوشیروان، خسرو پرویز، قباد پسر خسرو پرویز (شیرویه)، انوشیروان که بیشترین توقیعات بدو منسوب است (← دستورنامۀ کسروی). احتمالاً در اواخر دورۀ ساسانی، مجموعه ای از توقیعات شاهان آن دوره گرد آمده است که در دورۀ اسلامی به عربی ترجمه شده و سرمشقی برای توقیعات خلفا و امرا و وزرا شد و سنت توقیع نویسی را در میان آنان رواج داد.