[ویکی فقه] تناهی اجزای قیاس یکی از اصطلاحات به کار رفته در علم منطق بوده و به معنای متناهی بودن محمولات یک موضوع محدود و موضوعات یک محمول محدود است.
آیا محمولات یک موضوع محدود و موضوعات یک محمول محدود، متناهی اند یا نه؟ اموری که موضوع و محمول واقع می شوند بر دو قسم اند: ۱. اموری که موضوع بالذات و یا محمول بالذات اند. موضوع بالذات، آن است که شانیت محمول واقع شدن را، مگر به صورت بالعرض نداشته باشد و محمول بالذات، آن است که شانیت موضوع واقع شدن را، مگر به صورت بالعرض نداشته باشد. ۲. اموری که موضوع بالذات و یا محمول بالذات نیستند و استحقاق دارند در حمل حقیقی بر یکدیگر منعکس شوند. مفاهیمی که بر هم منعکس اند، آن مفاهیمی اند که بینشان نسبت تساوی بر قرار است؛ مثل: انسان و ناطق. در این گونه مفاهیم، هر کدام از آنها می تواند موضوع یا محمول واقع شود: «انسان ناطق است» و «ناطق انسان است»، حتی یکی از این مفاهیم را می توان حداوسط قرار داد و از این طریق، چیزی را بر مفهوم دیگر اثبات کرد؛ مانند: هر انسان ناطق است و هر ناطق متفکر است؛ پس هر انسان، متفکر است.
دیدگاه ارسطو
ارسطو درباره قسم اول می گوید که محمول بالذات و موضوع بالذات وجود دارند. حال فرض می کنیم «ج» موضوع بالذات باشد و «د» بدون واسطه بر آن حمل شود، و «ز» بر «د»، و «ب» بر «ز» حمل شود؛ آیا این محمولات بی نهایت اند؟ سپس اگر فرض کنیم «ب» چیزی باشد که ذاتاً شانیت ندارد چیز دیگری بر آن حمل شود، ولی خود بر «ط» بدون واسطه حمل شود و «ط» بر «ج»، و «ج» بر «ش» بدون واسطه حمل شود، آیا این نزول در موضوعات از محمول محدود اوّل، بی نهایت است؟ در «تناهی محمولات حد» سخن بر سر تناهی یا عدم تناهی محمولات بی واسطه ای است که بر یکدیگر و در نهایت بر موضوعی که محمول نیست حمل می شوند و در «تناهی موضوعات حد» سخن بر سر موضوعات است که آیا دائماً هر موضوعی بدون واسطه بر موضوع دیگر حمل می شود یا این سلسله موضوعات باید «حد یقف» داشته باشد؟ در باره تناهی محمولات حدّ و برهان گفته شده است: برهان فقط با دو سنخ محمول سر و کار دارد:۱. محمولاتی که در طریق ماهیت شیءاند.۲. محمولاتی که بر سبیل اعراض اند.
دیدگاه ابن سینا
ابن سینا می گوید: از یک سو برای ذهن امکان ندارد که در تعریف یک چیز واحد، امور بی نهایتی را داخل کند و جمع آورد و از سوی دیگر ما «تعریف بالفعل» داریم؛ یعنی چیزهایی را عملاً تعریف می کنیم؛ پس محمولاتی که در ماهیت موضوع خود داخل اند و ذاتی موضوع خود ند باید محدود باشند؛ به عبارت دیگر، ذاتیات هر چیز واحد محدود است.
نکته
...
آیا محمولات یک موضوع محدود و موضوعات یک محمول محدود، متناهی اند یا نه؟ اموری که موضوع و محمول واقع می شوند بر دو قسم اند: ۱. اموری که موضوع بالذات و یا محمول بالذات اند. موضوع بالذات، آن است که شانیت محمول واقع شدن را، مگر به صورت بالعرض نداشته باشد و محمول بالذات، آن است که شانیت موضوع واقع شدن را، مگر به صورت بالعرض نداشته باشد. ۲. اموری که موضوع بالذات و یا محمول بالذات نیستند و استحقاق دارند در حمل حقیقی بر یکدیگر منعکس شوند. مفاهیمی که بر هم منعکس اند، آن مفاهیمی اند که بینشان نسبت تساوی بر قرار است؛ مثل: انسان و ناطق. در این گونه مفاهیم، هر کدام از آنها می تواند موضوع یا محمول واقع شود: «انسان ناطق است» و «ناطق انسان است»، حتی یکی از این مفاهیم را می توان حداوسط قرار داد و از این طریق، چیزی را بر مفهوم دیگر اثبات کرد؛ مانند: هر انسان ناطق است و هر ناطق متفکر است؛ پس هر انسان، متفکر است.
دیدگاه ارسطو
ارسطو درباره قسم اول می گوید که محمول بالذات و موضوع بالذات وجود دارند. حال فرض می کنیم «ج» موضوع بالذات باشد و «د» بدون واسطه بر آن حمل شود، و «ز» بر «د»، و «ب» بر «ز» حمل شود؛ آیا این محمولات بی نهایت اند؟ سپس اگر فرض کنیم «ب» چیزی باشد که ذاتاً شانیت ندارد چیز دیگری بر آن حمل شود، ولی خود بر «ط» بدون واسطه حمل شود و «ط» بر «ج»، و «ج» بر «ش» بدون واسطه حمل شود، آیا این نزول در موضوعات از محمول محدود اوّل، بی نهایت است؟ در «تناهی محمولات حد» سخن بر سر تناهی یا عدم تناهی محمولات بی واسطه ای است که بر یکدیگر و در نهایت بر موضوعی که محمول نیست حمل می شوند و در «تناهی موضوعات حد» سخن بر سر موضوعات است که آیا دائماً هر موضوعی بدون واسطه بر موضوع دیگر حمل می شود یا این سلسله موضوعات باید «حد یقف» داشته باشد؟ در باره تناهی محمولات حدّ و برهان گفته شده است: برهان فقط با دو سنخ محمول سر و کار دارد:۱. محمولاتی که در طریق ماهیت شیءاند.۲. محمولاتی که بر سبیل اعراض اند.
دیدگاه ابن سینا
ابن سینا می گوید: از یک سو برای ذهن امکان ندارد که در تعریف یک چیز واحد، امور بی نهایتی را داخل کند و جمع آورد و از سوی دیگر ما «تعریف بالفعل» داریم؛ یعنی چیزهایی را عملاً تعریف می کنیم؛ پس محمولاتی که در ماهیت موضوع خود داخل اند و ذاتی موضوع خود ند باید محدود باشند؛ به عبارت دیگر، ذاتیات هر چیز واحد محدود است.
نکته
...
wikifeqh: تناهی_اجزای_قیاس