تصنیف

قدیمی ترین تصنیف هایی که امروز به جا مانده مربوط به دورهٔ عبدالقادر مراغه ای ( که در دورهٔ تیموریان می زیست ) است. تصنیف های دورهٔ صفویه اغلب اوزان عروضی داشتند. در دورهٔ زندیه نوع خاصی از تصنیف با نام «کارِ عمل» ( یا «کار و عمل» ) رایج بود که گاه مقصود از آن نمایش دادن مقام و گوشه های هر دستگاه بود. همچنین تصنیف های عامیانه ای نیز در واکنش به مسائل سیاسی و اجتماعی ساخته می شدند. اما رواج تصنیف به شکل امروزی، به اواخر دورهٔ قاجاریه و آغاز جنبش مشروطه ایران نسبت داده می شود. در این دوره، شاعران و آهنگسازان بسیاری به تصنیف روی آوردند و بسیاری از این تصنیف ها وضعیت سیاسی و اجتماعی جامعهٔ آن دوران را منعکس می کردند. این مفهوم، با آنچه در موسیقی قدیم ایران ( پیش از قرن دوازدهم هجری ) تصنیف نامیده می شد متفاوت است، چرا که برخلاف تصنیف های قدیمی، نقش موسیقی از شعر در این تصانیف بیشتر بود.
در رواج تصنیف، نقش دو تن از آهنگسازان اواخر قاجار، علی اکبر شیدا و عارف قزوینی انکارناپذیر بود. شیدا تصنیف را از مقال گفتگوهای عامیانه به محفل هنرمندان برد، و عارف محتوا، مضامین و فرم تصنیف را تکامل بخشید و کاربردی نو برای آن به وجود آورد. تصنیف های شیدا و برخی از تصنیف های عارف عاشقانه بودند، اما عارف از تصنیف بیشتر برای بیان مفاهیم سیاسی و میهنی استفاده می کرد. پس از عارف و شیدا، محمدتقی بهار نیز بابت ورود تصنیف به ادبیات مکتوب ایران مؤثر بود. تصنیف های بهار نیز مانند تصنیف های عارف ماهیت ملی - میهنی داشتند، و بهار که شاعر توانمندی بود، توانست ارتباط بین شاعری و تصنیف سازی را مستحکم تر کند. از دهه ۱۳۴۰ خورشیدی تصنیف سازان این دوره که اغلب از شاگردان ابوالحسن صبا بودند از لفظ «ترانه» برای توصیف تصنیف ها استفاده کردند؛ از همین رو، از دههٔ ۱۳۲۰ ه‍. خ به بعد تصنیف سرایی نیز کم کم جای خود را به ترانه سرایی داد. اما رشد این ترانه های دستگاهی، با وقوع انقلاب اسلامی ایران متوقف شد. این دوره که با حذف موسیقی پاپ نیز همراه بود، به ساختن تصنیف هایی با روش قدیم، و نیز احیای لفظ «تصنیف» برای توصیف این فرم موسیقی منجر شد. در این دوره، تصنیف سازان برای آن که به «ترانه» و «ترانه سرایی» پشت کنند، به استفاده از اشعار شعرای قدیمی در تصنیف ها روی آوردند و نقش ترانه سرا در تصنیف سازی حذف شد. تصنیف سازی بین موسیقی دانان معاصر نیز محدود است؛ از جمله تصنیف سازان معاصر می توان از محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان و محمدرضا شجریان یاد کرد.