تاریخ گزیده

[ویکی فقه] تاریخ گزیده، کتابی تاریخی به فارسی تألیف حمداللّه مستوفی، مشتمل بر تاریخ عمومی عالَم از آغاز خلقت تا زمان تألیف این کتاب است. این کتاب در ۷۳۰ به نام غیاث الدین محمد، پسر خواجه رشیدالدین فضل اللّه، تألیف شده است.
مؤلف درباره سبب تألیف کتاب گفته است می خواهد کتابی فشرده و مجمل و دارای بهم پیوستگی و نظم تاریخی فراهم آورد.
به اعتقاد او علمای تاریخ درباره زمانی که از ابتدای آفرینش می گذرد، اختلاف کرده اند از آنرو که به مناسبت هر رویداد (مثلاً طوفان نوح، آتش ابراهیم، پادشاهی اسکندر، غلبة بخت النصر بر مصر، واقعة ا صحاب فیل در مکه) تاریخ جدیدی گذارده اند و این موجب فراموشی چگونگی تاریخ شده است؛ بویژه آنکه «پیغمبران علیهم السلام نیز به تصریح خبر نداده اند».
مستوفی سپس می افزاید که در این کتاب «مدت دولت هر قوم (را) چنانکه در تواریخ یافته و بیش تر مورخین بر آن متفق اند یاد می کند».

باب ها و فصل بندی های کتاب
تاریخ گزیده مشتمل است بر مقدمه، فاتحه، شش باب و خاتمه.
در فاتحه به آفرینش عالم پرداخته شده است.
بابهای بعدی که هریک شامل چند فصل است، در بارة پیامبران اولوالعزم، برخی از حکیمان و فلاسفه، پادشاهان ایرانی پیش از اسلام، ظهور حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم و آغاز اسلام تا پایان حکومت عباسیان، تاریخ ایران از صفاریان تا اواخر سلطنت سلطان ابوسعید بهادر (سال های ۷۱۶ـ۷۳۶)، ائمه و بزرگان اهل سنت، و تاریخ و جغرافیای شهر قزوین.
باب ششم در واقع تلخیص کتاب التدوین فی تاریخ قزوین تألیف امام رافعی است و مطالبی نیز به آن افزوده شده است.
در خاتمه مؤلف، همانند خواجه رشیدالدین فضل اللّه در جامع التواریخ، شجره انساب پیامبران و ائمه و پادشاهان و حکما را ذکر کرده است.
ادوارد براون نوشته است که این بخش در نسخه های خطی که او دیده، وجود ندارد.

منابع این کتاب
حمداللّه مستوفی، افزون بر التدوین، از منابع دیگری نیز استفاده کرده است، از جمله: تاریخ طبری، الکامل ابن اثیر، تجارب الامم مسکویه، سلجوق نامه ظهیری نیشابوری و جامع التواریخ رشید الدین فضل اللّه بویژه در فصل راجع به مغول.
اهمیت تاریخ گزیده در اطلاعات آن از تاریخ عصر مؤلف (دوره مغول) است.
در این کتاب نام رجال و شعرای معاصر مؤلف که غالباً نامشان در تذکره ها نیست ذکر شده است.

منبع قرار گرفتن این کتاب
...

[ویکی نور] کتاب تاریخ گزیده در سال 730 ه‍. 1330/ م، تألیف گشته و بنام وزیر خواجه غیاث الدین محمد فرزند خواجه رشید الدین سابق الذکر موشّح است، و این وزیر چنانکه ذکر شد در ماه مه 1328 م. مرتبه صدارت یافت و در ماه مه 1336 م. بقتل رسید. مؤلف منابع اطلاعاتی را که برای جمع آوری تاریخ خود بکار برده تعداد مینماید، و آن 23 کتاب است بشرح ذیل:
مؤلف بعد از آنکه منابع تاریخ خود را بشرح فوق ذکر میکند و برای ما غالب آنها در دسترس است، آنگاه از ادوار گوناگون که امم و اقوام مختلف برای شروع تاریخ حساب نموده اند، بحث کرده میگوید:
بعضی از ایشان اول تاریخ را هبوط آدم و بعضی دیگر طوفان نوح و جمعی دیگر، ظهور ابراهیم و موسی، و گروهی هلاک فرعون، و اولاد اسماعیل از بنیاد کعبه و اهل یمن از استیلای حبشه بر یمن، و یونانیان و رومیان از عهد اسکندر و قبطیان از غلبه بخت النصر (نبوکد نزر) و قریش قبل از اسلام از عام الفیل شروع میکرده اند. سپس مؤلف از اختلافاتی که در سال شماری بواسطه اختلاف «نقطه مبدأ» پیدا شده بحث میکند. تباین عقاید فلاسفه که عالم را قدیم دانسته و ابتدائی برای آن قائل نبودند، با عقاید متکلمین که جهانرا حادث دانسته و ابتدا و انتهائی برای آن قائل گشته اند ولی ابتدای آفرینش را تعیین نکرده اند هم بر این اختلاف افزوده است. و نیز میگوید که: علمای چین و ختن و ماچین و فرنگان ابتدای خلقت آدم علیه السّلام را از هزار هزار سال در گذرانیده اند، و گویند چندین آدم بوده و هر یک را نسل منقطع میشده و دیگری ظاهر میگشته و هر یک بلقبی مخصوص بوده اند، و نسل آنها همه بجز یکنفر (آدم عبرانیان) منقرض شده است. و از طرف دیگر علماء ایران از هبوط آدم تا ظهور پیغمبر اسلام را شش هزار سال تخمین کرده و بعضی بیشتر و کمتر گفته اند، و اهل نجوم از زمان طوفان تاریخی دارند که در زمان تألیف کتاب (که 698 یزدجردی 1330 م است) بآن حساب 4432 سال از آن سپری شده است.
کتاب تاریخ گزیده مشتمل است بر یک مقدمه (فاتحه) و شش باب که هر یک از آن ابواب منقسم است بفصولی چند و یک خاتمه، بشرح ذیل:
باب اول- مشتمل بر دو مقاله:
باب دوم- در ذکر پادشاهانی که پیش از اسلام بوده اند، مشتمل بر چهار فصل: