بازنامه

[ویکی فقه] بازنامه ها، اصطلاح بازنامه (مترادف با شکارنامه یا اشکره نامه، صیدنامه، جوارح نامه، کتاب البیزره یا کتاب البزدره، کتاب شکره داری، کتاب البزاه، کتاب الجوارح) از دیرباز به کتاب ها یا رساله هایی اطلاق شده که در وصف انواع پرندگان شکاری و چگونگی پرورش و نگهداری آن ها و شیوه های شکار با آن ها و تشخیص بیماری هایی که بدان ها مبتلا می شوند و طرق درمان این بیماری ها نوشته شده است.
اینکه گفته اند پادشاهان یونان و روم نخستین کسانی بودند که با باز شکار کردند درست نیست. بنابر اسناد بابلی، در عهد هخامنشیان (قرنهای ۶-۴ ق م) «اداره بازیاری» از جمله ادارات پادشاهی بوده است.
آیین بسیار کهن رهاکردن باز در جشن های نوروز، که «مرغِ نوروزی» جایگزین آن شد، شاهدی دیگر است.
تداول واژه های «باز» و «بازیاری» و دیگر مشتقات آن، بویژه اسامی ایرانی طیور صید و آلات و اسباب آن در میان آرامیان و عرب ها و ارمنیان و جز اینان، گواه است بر این که این فن یکسره از تمدن های کوهستانی مشرق و سرزمین ایران سرچشمه گرفته است.

بازنامه های ایرانی عهد ساسانی
از بازنامه های ایرانی عهد ساسانی، عنوان چهار کتاب شناخته شده است: کتاب بهرام بن شاپور، که ظاهراً بهرام (پنجم) گور ساسانی (۴۲۱-۴۳۹ م) است، مذکور در مقدمه بازنامه موزه بریتانیا (ریو، ۲/۴۸۲)؛ بازنامه جاماسب، که گویا به نام قباد بن فیروز ساسانی (۴۸۸ م به بعد) تحریر شده بوده است؛ بازنامه/ شکارنامه نوشیروانی، به پهلوی، منسوب به بزرگمهر حکیم، که گفته اند اصل آن از عهد فریدون ِ داستانی بوده و در عهد انوشیروان (۵۳۱-۵۷۹ م) دیگربار تدوین شده است.
گذشته از این که اکثر بازنامه های موجود نام آن را برده یا از آن نقل کرده اند، فخرالدین رازی (۵۴۴-۶۰۶)، در کتاب ستینی آن را «بازنامه کسری نوشیروان» نامیده و مطالبی از آن نقل کرده و همین امر دلیل بر وجود این کتاب دست کم تا قرن ششم است؛ این کتاب ظاهراً از منابع تألیف بازنامه های ایرانی پس از اسلام به زبان عربی یا فارسی بوده است؛ بازنامة پرویز ملک الفرس (۵۹۰-۶۲۸ م).
دست کم یکی از این چهار کتاب در زمان هارون الرشید (حک: ۱۷۰-۱۹۳) با عنوان «کتاب البزاة للفرس» به عربی ترجمه شده که گویا همان رساله موجود در مجموعه الواثقی کتابخانه فاتح استانبول (ش ۳۵۶۶) باشد.

رساله های صیدیه عربی و فارسی
...

(یا: صِیْدُالْمُراد فی قَوانین الصیّاد؛ جوارح نامة امامیه؛ قوانین الصیاد) تألیف خدایارخان، از امیران سند، کتابی به فارسی در تربیت و نگهداری باز و دیگر پرندگان شکاری و روش درمان آن ها. این کتاب شامل یک دیباچه، یک مقدمه، ۳۱ باب و یک خاتمه است. خاتمه در دو بخشِ معالجۀ پرندگان، و درمان اسب ها. فیلت، مصحح و ناشر این اثر، این اثر را به استناد دیباچۀ آن در قرن ۸، معاصر با حکومت طغاتیمورخان، امیر مغولی خراسان (۷۳۷ـ۷۵۳) می داند، اما برخی نیز، با تکیه بر منابع دیگر، جوارح نامه را از آثار اوایل قرن ۱۲ می دانند. صیدالمراد تحریری ساده به زبان ساده از شکارنامۀ ایلخانی تألیف علی بن منصور حلوانی است و اصل و مایۀ شکارنامۀ ایلخانی نیز صیدنامۀ ملکشاهی بوده است. این کتاب ارزش واژه شناختی نیز دارد و با نام قوانین الصیاد در کلکته به چاپ رسیده است (۱۹۰۸).