بازشناسی نهاد حریم

[ویکی فقه] از موضوعات نوظهور و تحوّل یافته در فقه و به خصوص در بخش معاملات ، به معنای اعم آن، موضوع ( حریم ) بوده که پیشینه ای دیرینه و کاربردی وسیع دارد. با به دست آوردن مبنی و شناخت ماهیت حریم، به آسانی می توان درباره مسائل مستحدثه حریم تصمیم گرفت.
کاوش در موضوعات دیرپای فقهی که از گذر قرن ها زندگی اجتماعی به امروز رسیده، از ضروریات فقه پویا به حساب می آید؛ چه بدون چنین بازبینی ای، تفقّه از حرکت باز می ایستد و زمان از آن می گذرد. راز نهادن اجتهاد در اسلام نیز جلوگیری از پس ماندگی احکام شریعت از زمان است. اکنون ظهور هزاران مسئله و موضوع جدید در باب اعمال مکلفان پاسخ های درخور را می طلبد. تغییر زمان، موضوعات بسیاری از احکام را دست خوش تحوّل کرده است.حریم، در گذشته فقط به حریم املاک اطلاق می گشته و مصداق ها و اندازه هایی در فقه و روایات ، برای آن بیان می شده است. تحولات زندگی بشر، به آن انجامید که حریم سنتی در املاک و اندازه های مشخص شده، کارآیی چندانی نداشته باشد؛ آیین نامه ها، تصویب نامه ها و مقررات مختلف بخش های اجرایی کشور، به استثنای قانون مدنی، همگی از حدود و قلمرو حریم سنتی املاک، پا را فراتر گذارده اند و قانون مدنی هم که پیرو مشهور فقها به حریم سنتی پای بند ماند، از سوی بسیاری از حقوق دانان، متهم به ناکارآمدی و نقص شد. بر این اساس، به حریم از زوایای مختلف می توان نگریست، اما آنچه بیش از همه اهمیت و ضرورت دارد، مبنی و ماهیت حریم است؛ زیرا با به دست آوردن مبنی و شناخت ماهیت حریم ، به آسانی می توان درباره مسائل مستحدثه حریم تصمیم گرفت. بنابراین، بحث را از واژه شناسی حریم می آغازیم و در پی آن، تاریخچه و پیشینه بحث را به اختصار پیش می کشیم و پس از آن، مصادیق حریم و طرح مبانی نظریه ها در باب حریم را برخواهیم رسید.
واژه شناسی حریم
معنای لغوی حریم:(حرمت)، (تحریم)، (حرام)، (احرام) و (حریم) از یک ریشه اند و با هم قرابت معنایی دارند و همگی از ماده (ح ر م) مشتق شده اند. با این حال، در لغت، چندین معنی برای واژه حریم برشمرده اند:
← معنای اول حریم
هرچند معنای اصطلاحی حریم با معنای لغوی آن تناسب دارد، از آن جا که برای شناخت عناصر و ماهیت حریم تا حدودی باید تعریف را در نظر گرفت، اهمیت پژوهش در آن برمی نماید. فقیهان، معمولاً حریم را چنین معنی می کنند: (إنّ حریم کل شیء إنما هو مقدار مایتوقف علیه الانتفاع به)؛ حریم هر چیز عبارت است از مقداری که برای انتفاع از آن چیز ضرورت دارد. علامه حلی در تذکره، حریم را این گونه تعریف می کند: (الحریم إشارة إلی المواضع القریبة التی یحتاج إلیها لتمام الانتفاع، کالطریق ومسیل الماء ومطرح التراب وأشباه ذلک)؛ حریم به مکان های نزدیک هرچیز گفته می شود که بهره بردن کامل مردم از آن مورد نیاز باشد، مانند:آب راه و محل ریختن خاک روبه و مانند آن. شیخ بهایی در جامع عباسی حریم خانه را بیان می کند: (حریم خانه و آن مقدار خاک ریز و برف انداز آن است و جایی که آب باران از ناودان بر آن ریزد و ممرّ داخل شدن به آن خانه.) از برخی فقیهان اهل سنت تعریفی مشابه این تعریف نقل شده است. در بعضی از تعریف ها، حریم را ارتفاق تعبیر کرده اند، مانند این تعریف: (والمراد به هنا الارتفاق الذی یکون تابعاً لدارٍ أو عقار أو بئرٍ أو حائط و غیر ذلک)؛ منظور از حریم در این جا نوعی حق ارتفاق است که به تبع خانه یا زمین یا چاه یا دیوار و مانند آنها باشد. و حریم را حقوق و مرافق پیرامون یک شیء نامیده اند. اخذ کلمه ارتفاق در تعریف حریم ممکن است این سؤال را برانگیزد: آیا حریم و حقّ ارتفاق دو موضوع مستقل اند، یا خیر؛ حریم نوعی حقّ ارتفاق است؟ پاسخ به این سؤال نیاز به تحقیق جداگانه ای دارد، اما بنابر نظر رایج فقهی، حریم و حقّ ارتفاق دو موضوع مستقل از یکدیگرند و قلمروی جداگانه دارند. قانون مدنی نیز پیرو تعریف فقیهان، در ماده ۱۳۶ حریم را چنین تعریف می کند: (حریم مقداری از اراضی اطراف ملک و قنات و نهر و امثال آن است که برای کمال انتفاع از آن ضرورت دارد.)
ارکان و عناصر حریم
...