الکالوئید

آلکالوئید. آلکالوئید ( به انگلیسی: alkaloid ) به هریک از ترکیبات آلی شیمیایی گفته می شود که دست کم دارای یک اتم نیتروژن در حلقه هتروسیکلیک هستند. مشخصه آلکالوئیدها داشتن ترکیبات نیتروژنی هستند. تاکنون بیش از ۱۰٫۰۰۰ آلکالوئید در طبیعت یا در آزمایشهای شیمیایی شناسایی شده است. [ ۱]
در حقیقت ارائه تعریفی دقیق از اصطلاح آلکالویید ( شبه قلیا ) تا حدی مشکل است چون مرز واضحی بین آلکالوئیدها و آمینهای پیچیده طبیعی وجود ندارد. آلکالوئیدهای معمول که از گیاهان به دست می آیند، نوعی ترکیبات بازی هستند که حداقل دارای یک اتم نیتروژن ( معمولا در یک حلقه هتروسیکلیک ) می باشند. ترکیبات مزبور معمولاً دارای اثرات فیزیولوژیک برجسته ای روی انسان و حیوانات می باشند. گاهی نام پروتوآلکالوئید یا آمینو آلکالوئید را برای ترکیباتی همچون هوردنین، افدرین و کلشی سین که فاقد یک یا تعداد بیشتری از خواص آلکالوئیدهای معمول هستند، به کار می برند. آلکالوئیدهای دیگری که ویژگی های آن ها با ویژگی های ارائه شده در تعریف عمومی مطابقت ندارند آنهایی هستند که از راه سنتز به دست می آیند لیکن در گیاهان یافت نمی شوند. این دسته از ترکیبات شباهت زیادی به آلکالوئیدهای طبیعی دارند ( برای نمونه: هماتروپین ) . عملاً به آن دسته از ترکیباتی که در گیاهان یافت می شوند و به آزمایشهای کیفی در مورد الکالوییدها جواب مثبت می دهند، آلکالوئید گفته می شود و چنانچه گیاهان نسبت به این آزمایشها جواب مثبت دهند معمولاً آن ها را جزو گیاهان حاوی آلکالوئید قلمداد می نمایند.
اغلب آلکالوئیدها ترکیبات متبلوری هستند که با اسیدها ترکیب یافته و تولید نمک می نمایند. این گروه از ترکیبات ممکن است در گیاهان به حالت آزاد یا به صورت نمک یا به شکل N - اکسیدها یافت شوند. اکثر آلکالوئیدها علاوه بر عنصر های کربن و هیدروژن و نیتروژن، دارای اکسیژن نیز می باشند. تعداد کمی از آن ها مانند کونین در شوکران و نیکوتین در تنباکو فاقد اکسیژن بوده و به صورت مایع هستند. گرچه آلکالوئیدهای رنگی به ندرت یافت می شوند ولی ناشناخته نیز نمی باشند. برای مثال بربرین به رنگ زرد و نمکهای سنگوئی نارین به رنگ سرخ مسی هستند. دانستن حلالیت آلکالوئیدها واملاح آن ها دارای اهمیت قابل توجهی در داروسازی می باشد زیرا ترکیبات آلکالوئیدی را اغلب به صورت محلول عرضه می کنند و ضمناً با استفاده از تفاوتهای موجود بین حلالیت آلکالوئیدها و املاح آنها، روش های تجزای آلکالوئیدها از گیاهان و جداسازی آن ها از ترکیبات غیر آلکالوئیدی را پایه گذاری نموده اند. واقعیت امر این است که در کل، بازهای آزاد معمولاً در آب کم محلول بوده لیکن در حلالهای آلی محلول هستند. برای مثال هیدروکلرید استریکنین در آب خیلی بیشتر از باز استریکنین حل می شود. البته استثناهای زیادی از قانون عمومی فوق وجود دارد، برای مثال کافئین ( باز ) را می توان به آسانی با آب از چای عصاره گیری نمود و کلشی سین درآب اسیدی یا خنثی یا قلیایی محلول می باشد. از طرفی، برخی از املاح آلکالوئیدی کم محلول هستند برای نمونه سولفات کینین فقط در حد یک قسمت در هزار قسمت آب قابل حل می باشد، ولی یک قسمت هیدروکلرید کینین در کمتر از یک قسمت آب حل می شود و گانودرما برعکس .