الاعلاق النفیسه

[ویکی فقه] الاعلاق النفیسه (کتاب). نام کامل کتاب «الاعلاق النفیسه و یلیه کتاب البلدان»، در حقیقت دو کتاب در یک مجلد است. اولین کتاب «الاعلاق النفیسه»، نوشته « ابن رسته اصفهانی »، ( قرن سوم هجری) است که تنها یک جلد از هفت جلد آن باقی مانده است. کتاب دوم، «کتاب البلدان»، نوشته احمد بن اسحاق یعقوبی است. از آن جا که کتابشناسی البلدان به صورت مجزا صورت گرفته، در این نوشتار تنها به الاعلاق پرداخته شده است.
کتاب از فصول متعددی تشکیل شده است که می توان مطالب آن را در این پنج عنوان خلاصه نمود: نجوم و کره زمین ، مکه و مدینه ، عجائب زمین و شهرها ، دریاها و رودها ، اقالیم هفتگانه و اسامی شهرهای آنها. شیوه نگارش ابن رسته از لحاظ نحوه ارائه مطالب و اسلوب جزء تالیفاتی است که همه خوانندگان آن را می پسندند؛ ولی ظاهرا این کتاب برای منشیان و نویسندگان دیوان های دولتی، نوشته شده است. سلیقه ادبی ابن رسته از ابن خرداذبه بهتر است. گاهی فهرست نام ها را نقل می کند و در توصیف ها علاقه فراوانی به قصه پردازی نیز دارد.
گزارش محتوا
کتاب البلدان دارای اطلاعات مفیدی پیرامون کره زمین و تقسیمات جغرافیایی آن، فاصله زمین از کره ماه و ستارگان ، شهرها و روستاها و رودهای ایران ، میزان خراج ولایات، مسیر راه های کهن؛ مانند بغداد - ری ، ری- نیشابور یا هرات- سیستان ، روستاهای مسیر و فاصله منازل و نیر شرح جالبی درباره خانه کعبه است. ابن رسته در تنظیم کتابش از روش «جغرافیای ایرانی» که مبتنی بر هفت اقلیم یا هفت کشور است، عدول کرده و به هنگام بیان اقالیم، ترجیح داده است که به جای هفت اقلیم ایرانی، اقالیم یونانی را بیان کند. اساسا به نظر می آید که غرض وی از نوشتن این کتاب فراهم نمودن اطلاعاتی از تمام جهان آن روز بوده است؛ چون علاوه بر توصیف بلاد اسلامی، سرزمین های دیگری را که در خارج جهان اسلام بوده نیز توصیف کرده است و به صورتی کامل و جامع از جغرافیای نجومی و ریاضی با استناد به آیات قرآنی و آثار نجومی و اقوال دانشمندان سخن رانده است. مطالب کتاب در مورد سرزمین صنعا و امپراتوری بیزانس و هند شرقی و سقلابیان و اقوام اورال و آلتایی و اقوام اطراف دریای سیاه و نواحی اصفهان در خور توجه بوده و اطلاعات جمع آوری شده، در باب مکه و مدینه و توصیف رودها و مناطق طبرستان از اهمیت خاصی برخوردار است. با توجه به تنوع اطلاعاتی که در کتاب فراهم آمده، می توان آن را دایرة المعارفی کوچک از علوم، جغرافیا و تاریخ گذشته جهان دانست. می دانیم اثبات گردش زمین به دور خورشید که ناقض نظریه «زمین مرکزی» پیشینیان بوده، به « یوهانس کپلر » (سده هفدهم میلادی) منسوب است. منابع موجود ایرانی نشان دهنده این است که هر چند ایرانیان موفق به اثبات حرکت زمین نشده بودند (یا دست کم منابعی در این زمینه در اختیار ما نیست)؛ اما گروهی از دانشمندان ایرانی بر چنین نظریه ای اعتقاد داشته اند که در واقع خورشید ثابت بوده و زمین بر گرد آن در چرخش است. کتاب «الاعلاق النفیسه»، یکی از شواهد مکتوبی است که «ابن رسته»، هفتصد سال پیش از «کپرنیک» مجموعه ای از نظریه های دانشمندان ایرانی را گرد آورده است که برخی از آنان قائل بر یک یا دو حرکت وضعی و انتقالی زمین بوده اند. نویسنده جزئیات شاهراه طوس و مشهد و انشعابات آن را به سمت اصفهان و شیراز به طور مفصل تشریح کرده است. می دانیم که امام رضا علیه السّلام بعد از حرکت از رباط سعد مستقیم از شاهراه نیشابور به مرو ، راهش را از نزدیکی دیزباد از راه دهسرخ به طرف طوس کج کرده است و هنگامی که وارد دهسرخ شده، ظهر بوده و در آنجا وضو گرفته و نماز خوانده است. خوشبختانه منابع قرون اولیه هجری به مسیر جاده دهسرخ از نیشابور به طوس اشاره کرده اند. قدیمی ترین جغرافی نویس ابن خرداد به در کتابش در ذکر مسافت نیشابور، به طوس و پس از او نویسنده کتاب الخراج نیز دقیقا مطالب ابن خرداذبه را تکرار کرده است. ابن رسته نیز گزارش مفصل تری از راه دهسرخ و وجه تسمیه آن ارایه می کند که البته بین گزارش ابن خردادبه و ابن قدامه با ابن رسته در مورد مسافت اختلافاتی دیده می شود. این کتاب در توصیف اماکن، بسیار ارزنده است. نویسنده در ارتباط با اوضاع و احوال مکه، بنیان کعبه و ساختمان و اوصاف آن، سخن گفته و تجدید بناها، تعمیرات و تغییرات کعبه و حرم را شرح داده است. او همچنین به چگونگی کعبه در عهد حضرت ابراهیم علیه السّلام تا قرن سوم (زمان تالیف کتاب) پرداخته و اندازه های داخل و خارج و طول و عرض کعبه را نشان داده و روزنه های کعبه را که برای روشنایی تعبیه شده بوده، گزارش کرده است. لوح دیوار کعبه، اندازه آن، اوصاف پله کانهای کعبه، فاصله ستون های دیوار خانه کعبه،... از مطالب آن است. زمزم ، و پیدایش آن، دعاوی مالکیت بر زمزم و حفر آن توسط عبدالمطلب بن هاشم ، عمق چاه ، ذکر نام های آن، وصف مسجدالحرام و اندازه دقیق آن، شماره ستون های مسجد و چگونگی رنگ و زینت آنها از مطالب این کتاب می باشد. درهای مسجدالحرام ، تعداد و اندازه های طول وعرض آنها، تعمیرات یا تزییناتی که در طول زمان توسط اشخاص تا عصر مؤلف انجام شده، صفحاتی از این کتاب را پر کرده است. او همچنین حدود و ویژگی های حرم را شرح داده و درباره جنبه های اعجاز آن، نمونه هایی را آورده و این موضوعات حدود ۳۵ صفحه از کتاب را پر کرده است. ابن رسته در ارتباط ارتفاع و طول و عرض خانه کعبه، مطلا کردن ناودان کعبه و در قاب طلا گرفتن لوحی که در درون کعبه بود، و تغییرات بعدی به تفصیل سخن گفته است. او نوشته است: تمام سنگ های مرمر سفید و سرخ و سبزی که درون کعبه را پوشانده بود، ولید بن عبدالملک فراهم آورده است. او اول کسی است که خانه کعبه را با سنگ مرمر زینت داد و مساجد را زیور بندی کرد. او پس از توصیف مکه و مدینه، اقسام عجائب گیاهی و حیوانی و بناهای معروف باستانی را توصیف کرده است. پس از شگفتی های زمینی، به تعریف دریاها و رودهای و هفت اقلیم با شهرهای معروف آن پرداخته است. وی چنان که گذشت از روش یونانیان در تقسیم اقالیم متاثر بوده، اما نسبت به روش جغرافیایی ایرانی «هفت اقلیم» نیز بی نظر نبوده است. او در توصیف سرزمین ها به ایران اهمیت خاصی می دهد. با این وجود سخن او درباره عربستان جنوبی و شهر صنعا و عراق و شهر بغداد و مصر گرچه بسیار کوتاه و مختصر است؛ ولی بسیار ارزنده و مهم است. سخن او درباره قسطنطنیه و کلیسای ایاصوفیه و موکب پرمهابت امپراتور بیزانس هنگام رفتن به کلیسای ایاصوفیه و آداب و رسوم معمول در کلیسا و نواختن ارغنون «ارگ» بسیار خواندنی و جالب و از نظر جغرافیای انسانی پرارزش است، و به حق می توان گفت که ابن رسته تنها جغرافی دانی است که در وصف روم و شهرها و عجائب آن، اطلاعاتی این چنین ارزنده به دست داده است، و نظیر آنها را نه فقط در آثار هم عصران که در گزارش های جغرافی دان های بعد از او هم نمی توان یافت. این دانشمند، جغرافیای نجومی و ریاضی را در اثر خود بسیار خوب و رسا عرضه می کند، و در این مسائل به آثار فرغانی و ابومعشر بلخی تکیه بسیار دارد و به نظر می رسد که آثار آنان را به خوبی می شناخته است. ضمنا در جغرافیای طبیعی، از نفوذ ابن خرداذبه به دور نیست. او جغرافیای طبیعی را با توصیف مکه و کعبه آغاز می کند.