اسماعیل بلخی

سید اسماعیل همراه پدر و برادر، پس از فوت مادر خود ( بی بی هاجر ) ، قصد سفر به مشهد و زیارت علی بن موسی الرضا نمود. در آغازین روزهای سال ۱۳۰۷خ، سید اسماعیل در سن دوازده سالگی وارد سرزمین توس گردید. برخی نیز سال ورود وی را ۱۳۰۴خ گفته اند. آقا سید اسماعیل تا قبل از هفت سالگی قرآن را آموخته و با زبان فارسی آشنایی پیدا کرده بود؛ از آغاز کودکی و سنین نوجوانی در مراسم محرم مرثیه می خواند و برای کودکان سخن از کربلا و قیام حسین بن علی می گفت.
او و برادر بزرگش «سید ابراهیم» پس از ورود به مشهد در مدرسه بالا سر حرم حجره گرفتند و دروس حوزوی را آغاز نمودند و در اندک زمانی این دو طلبه مهاجر، کتب مقدماتی را به اتمام رساندند. دیری نگذشت که سید اسماعیل با مرگ برادر جوانش مواجه شد.
در حوزه علمیه مشهد، مورد توجه اساتیدی از جمله ادیب نیشابوری قرار گرفت. در مدتی کوتاه در زمینه های علوم قرآنی، نهج البلاغه، حکمت، ادب، عرفان و سیاست علم آموخت. وی از تسلط بالایی در زمینه علوم فیزیکی و نظریات جدید برخوردار بود. وی در یکی از سخنرانی هایش دربارهٔ ترکیب از دیدگاه علم و قرآن سخن می گوید و پس از آن که نظر انیشتن را در بارهٔ «ذره» بیان می کند، به آیهٔ شریفهٔ «سُبحانَ الّذی خَلَقَ الاَزواجَ کُلها، مِمّا تُنبِتُ الاَرض وَ مِن اَنفُسهُم وَ مِمّا لا یَعلَمون» می پردازد و با دلایل مبرهن، به بیان دیدگاه قرآن دربارهٔ «ترکیب» بیان می پردازد.
او همیشه در جمع طلاب مشهد سخن می گفت و در همان روزهای ابتدای ورودش به حوزه، از آزادی، استقلال و نبرد با استعمار سخن می گفت. وی در ایام تبلیغی در محله های حسن بلبل، فریمان، سیاه کوه شاوان و سرچشمه برشک مشهد و حوالی آن منبر می رفت. گفته می شود به دلیل نفوذ کلام و صراحت لهجه ای که به وی لقب سید اسماعیل واعظ داده بودند. وی همچنین از شیخ غلامرضا طبسی واعظ نیز بهره می گرفت.
آقا سید اسماعیل، در طول دوران طلبگی خود به مسائل سیاسی و اجتماعی روز علاقه نشان می داد. وی تاریخ ملت ها و نهضت های اسلامی را مطالعه می کرد. او از همان سال های اول، فعالیت های ضد استعماری خود را نیز آغاز نمود. سید بلخی در پانزدهمین سال عمر خود به قصد دیدن دوستان خود که در زندان های شوروی سابق، محبوس بودند با چند طلبهٔ دیگر به شوروی می روند. آن ها در قفقاز دستگیرشده و پس از سه شبانه تحمل زندان به ایران فرستاده می شوند.