اربیل

[ویکی شیعه] اَربیل یا اِرْبِل، یکی از شهرهای شمالی عراق در نزدیکی موصل و منطقه ای کردنشین که مرکز استانی به همین عنوان است. علی بن عیسی اربلی محدّث، مورّخ، ادیب و شاعر شیعی سده هفتم هجری قمری، شیخ اسعد حلی اربلی از علمای شیعه قرن هفتم و شیخ عزالدین ضریر اربلی از شعرا و فلاسفه شیعه در قرن هفتم هجری در این شهر متولد شده اند.

اَربیل ( کردی: هه ولێر، [ ۲] عربی: أربیل ) یکی از شهرهای کردستان عراق و مرکز استان اربیل و همچنین مرکز کردستان عراق می باشد. مختصات جغرافیایی آن ۳۶٫۱۲ شمالی و ۴۴٫۰۱ شرقی است و در ۸۰ کیلومتری شرق موصل قرار گرفته است. جمعیت این شهر در سال ۲۰۱۸ ( میلادی ) ۸۷۹٬۰۷۱ نفر برآورد شده است. قدمت شهرنشینی در این شهر به ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد می رسد[ ۳] و یکی از قدیمی ترین شهرهای مسکونی دنیاست. [ ۳]
نام اربیل بر اساس قواعد زبان کردی به معنی مکان بهتر یا جای بهتر است. [ ۴]
اربیل نامی است که بیشتر در سطح جهانی برای این شهر باستانی بکار می رود. ریشه نام گذاری این شهر را می توان در سنگ نوشته های سومری در ۲۰۰۰ پیش از میلاد به شکل اربیلوم، اوربلوم یا اوربیلوم ( 𒌨𒉈𒈝𒆠، ur - bi₂ - lumki ) یافت کرد. مورخان براین باورند که از ریشه های سومری «Ur_اور» ( شهر ) و «Bela_بیلا» ( بالا، بلند ) تشکیل شده است، احتمالاً به این خاطر که شهر در مناطق بالایی و مرتفع، فراتر از جلگه پایینی رود دجله واقع شده است. ( به معنی شهر بلند ) [ ۵]
اربیل در زمان آشوریان مرکز دینی مهمی برای آیین پرستش ایزد ایشتار ( اشتاروت ) [ ۶] بود.
در بند چهاردهم از ستون دوم کتیبه بیستون، نام اربیل به صورت 𐎠𐎼𐎲𐎡𐎼𐎠𐎹𐎠 ( اَربَ ای رایا - A. Rª. Bª. I. Rª. A. Yª. A ) آمده است. [ ۷]
شهر اربیل در اقلیم کردستان عراق قرار دارد و از نظر جغرافیایی دشت می باشد و از قدیم مکانی استراتژیک بوده است، زمینهای بسیار مناسبی برای کشاورزی دارد و چهار فصل سال را دارد به اینصورت که تابستانهایی بسیار گرم و زمستانهای سردی دارد.
اربیل شهری بسیار باستانی است که در زمان آرامی ها بنیان گذاشته شد. منطقهٔ اربیل در طی سده ها بخشی از ایران هخامنشی را تشکیل می داد و مدتی نیز به دست نیروهای اسکندر مقدونی افتاد. پس از آن اشکانیان و ساسانیان و ترک های عثمانی طی سده های پیاپی بر آن فرمانروایی کردند و ارگ اربیل نیز به دست کردها بنا شد.
جنگ گوگمل که در آن اسکندر مقدونی، داریوش سوم را در سال ۳۳۱ پ. م شکست داد، در جایی حدود صد کیلومتری غرب اربیل رخ داد.
در سدهٔ پنجم هجری زین الدین علی کوچک بن بگتگین از صاحب منصبان ترکمان امیر زنگی به خاطر شرکت در نبردهای آن امیر در کردستان، تملک نواحی ای را به مرکزیت اربیل به دست آورد. مظفرالدین گوکبوری فرزند زین الدین که توسط قایماز حاکم اربیل به نفع برادر جوانترش زین الدین یوسف بیرون رانده شده بود، پس از همکاری با صلاح الدین ایوبی در جنگ های صلیبی در ۵۸۶ هجری به اربیل آمد، وی عملاً به عنوان رئیس زنگیان به مدت چهل و چهار سال سراسر ایالت اربیل را در دست داشت، وی به امور عام المنفعه در اربیل اهتمام داشت، چندین مدرسه، خانقاه، بیمارستان و نوانخانه ساخت و موقوفات بسیاری بنا نهاد. گویا نخستین بار در زمان وی عید مولود نبی به طور رسمی برگزار شده است. در زمان وی دانشمندان و نویسندگان بسیاری به اربیل آمده اند، در همهٔ این کارها وزیرش که به مستوفی هولیر مشهور است وی را یاری می کرده، کتاب تاریخ هولیر نیز نوشته همان وزیر است. وی در کنار هولیر که همواره به عنوان شهری مسیحی شناخته می شد شهری تازه بنانهاد و هر دو شهر را به مراکز ثابت اسلامی تبدیل کرد، این فضا تا ۶۳۴ هجری که هولیر بر اثر یورش مغولان ویران شد ادامه یافت. [ ۸]