[ویکی فقه] اَدَبیّات تُرْکی، به آثار ادبی شفاهی و مکتوب پدید آمده به لهجه های مختلف زبان ترکی در میان اقوام و ملل متکلم بدان ها اطلاق می شود. بنابراین هر گاه از ادبیات ترکی سخن گفته می شود، نه آن ترکان خاص و واقعی، بلکه همۀ این اقوام و نیز تمام اقوامی که در طول تاریخ زبان آنان را پذیرا و ترکی گوی شدند، مانند مردم ماوراء النهر، آناتولی، آذربایجان و اران، مدّ نظر قرار می گیرند.
ادبیات ترکی در دوره پیش از اسلام بر دو نوع می باشد:
← ادبیات شفاهی
در دورۀ اسلامی، پژوهندگان زبان های ترکی را به دو گونه یا شاخۀ شرقی و غربی تقسیم کرده اند و ادبیات ترکی پدید آمده در حوزۀ هر یک از این دو شاخه را بدان شاخه نسبت داده اند. چون ترک زبانان اغوز (ترکمن که سلجوقیان در زمرۀ آنان بودند) برای نخستین بار به صورت گروهی، روی بر خراسان آوردند و از آن جا به ایران میانه و از آن جا به آذربایجان در غرب ایران و سپس به آناتولی و اران (شمال ارس) راه یافتند و در آن سرزمین ها مسکن گزیدند، بدان سبب زبان اغوزی را ترکی غربی و دیگر زبان های ترکی را شرقی نامیده اند. در این باب دو نکته را باید یادآور شد: نخست آن که پیش از پدید آمدن دولت گؤک ترک در سدۀ ۶م و اندکی پس از پیشروی آنان به سوی غرب، همۀ ترکان در منطقه ای نزدیک به هم و در دامنه های کوهستان آلتایی و در مغولستان می زیستند و زبان شان کما بیش یکسان و یا دست کم بسیار نزدیک به هم بود و زبان کتیبه های بازمانده از قبیله های گوناگون ترک و اویغور و قرقیز و اغوز گویای این حقیقت است. دوم آن که ترک زبانانی که همراه سپاه مغول و پس از تسلط آنان بر ایران، به سوی غرب و سرزمین های یاد شده روی آوردند، تنها از قبیله های گوناگون ترک زبان شرق نشین بودند و نمی توان آن ها را اغوز انگاشت؛ البته شاید در میان آن ها اغوزانی هم بوده اند (اما بی گمان بسیار اندک) و این انبوه ترکان نو رسیده توانسته اند زبان ترکان پیشین را به شدت تحت تأثیر قرار دهند و دگرگون سازند و به یقین توسط اینان بسیاری از واژه های مغولی و واژه های ترکی دخیل در مغولی که شکل مغولی یافته، و دیگر باره از آن زبان به ترکی بازگشته بود، در زبان ترکان پیش، وارد شده است و در ساختار آن تأثیر گذاشته است، از آن رو این تقسیم بندی تنها یک شیوۀ قراردادی است و اصالت آن نمی تواند مطلق باشد.ادبیات ترکی شرقی را می توان به چند دوره یا گونه تقسیم کرد: نخست ترکی شرقی عصر قراختاییان، دوم ادبیات ترکی شرقی خوارزمی، سوم ادبیات ترکی شرقی قپچاقی یا زبان ادبی آلتایی اوردا (آلتین اردو = اردوی زرین)، چهارم ادبیات ترکی جغتایی (مکتب هرات و...) که تداوم آن به ادبیات ازبکی انجامیده است.
گنجه ای، تورخان، سه مقاله، ج۱، ص۱۰، لندن، ۱۹۹۸م.
برای ادبیات معاصر ترکمنستان و آذربایجان/اران، نک : بخش دوم همین مقاله؛ برای ادبیات معاصر ترکیه، نک : همین دانشنامه، مقاله ترکیه.
ادبیات ترکی در دوره پیش از اسلام بر دو نوع می باشد:
← ادبیات شفاهی
در دورۀ اسلامی، پژوهندگان زبان های ترکی را به دو گونه یا شاخۀ شرقی و غربی تقسیم کرده اند و ادبیات ترکی پدید آمده در حوزۀ هر یک از این دو شاخه را بدان شاخه نسبت داده اند. چون ترک زبانان اغوز (ترکمن که سلجوقیان در زمرۀ آنان بودند) برای نخستین بار به صورت گروهی، روی بر خراسان آوردند و از آن جا به ایران میانه و از آن جا به آذربایجان در غرب ایران و سپس به آناتولی و اران (شمال ارس) راه یافتند و در آن سرزمین ها مسکن گزیدند، بدان سبب زبان اغوزی را ترکی غربی و دیگر زبان های ترکی را شرقی نامیده اند. در این باب دو نکته را باید یادآور شد: نخست آن که پیش از پدید آمدن دولت گؤک ترک در سدۀ ۶م و اندکی پس از پیشروی آنان به سوی غرب، همۀ ترکان در منطقه ای نزدیک به هم و در دامنه های کوهستان آلتایی و در مغولستان می زیستند و زبان شان کما بیش یکسان و یا دست کم بسیار نزدیک به هم بود و زبان کتیبه های بازمانده از قبیله های گوناگون ترک و اویغور و قرقیز و اغوز گویای این حقیقت است. دوم آن که ترک زبانانی که همراه سپاه مغول و پس از تسلط آنان بر ایران، به سوی غرب و سرزمین های یاد شده روی آوردند، تنها از قبیله های گوناگون ترک زبان شرق نشین بودند و نمی توان آن ها را اغوز انگاشت؛ البته شاید در میان آن ها اغوزانی هم بوده اند (اما بی گمان بسیار اندک) و این انبوه ترکان نو رسیده توانسته اند زبان ترکان پیشین را به شدت تحت تأثیر قرار دهند و دگرگون سازند و به یقین توسط اینان بسیاری از واژه های مغولی و واژه های ترکی دخیل در مغولی که شکل مغولی یافته، و دیگر باره از آن زبان به ترکی بازگشته بود، در زبان ترکان پیش، وارد شده است و در ساختار آن تأثیر گذاشته است، از آن رو این تقسیم بندی تنها یک شیوۀ قراردادی است و اصالت آن نمی تواند مطلق باشد.ادبیات ترکی شرقی را می توان به چند دوره یا گونه تقسیم کرد: نخست ترکی شرقی عصر قراختاییان، دوم ادبیات ترکی شرقی خوارزمی، سوم ادبیات ترکی شرقی قپچاقی یا زبان ادبی آلتایی اوردا (آلتین اردو = اردوی زرین)، چهارم ادبیات ترکی جغتایی (مکتب هرات و...) که تداوم آن به ادبیات ازبکی انجامیده است.
گنجه ای، تورخان، سه مقاله، ج۱، ص۱۰، لندن، ۱۹۹۸م.
برای ادبیات معاصر ترکمنستان و آذربایجان/اران، نک : بخش دوم همین مقاله؛ برای ادبیات معاصر ترکیه، نک : همین دانشنامه، مقاله ترکیه.
wikifeqh: ادبیات_ترکی