احسان

[ویکی فقه] انجام دادن کار نیک، نیکی کردن به دیگران، انجام دادن شایسته کاری در شکل کامل آن را احسان گویند.
احسان، مصدرباب افعال از ریشه «ح س ن» است.
حُسْن (مصدر و اسم مصدر) در مقابل سُوْء و سَوْء (بدی و بد شدن) و نیز قُبح (زشتی و زشت شدن)، به کار رفته و متناسب با موارد کاربرد در معنای اسم مصدری آن، مفهوم، زیبایی ، خوبی، نیکی، شایستگی، مورد پسند و ...را می رساند.
این واژه و مشتقّاتی چون حَسَن، حَسَنَة، حَسَنَات، حُسْنی، محسن و اَحْسَن که در قرآن نیز فراوان آمده است ، در وصف آن دسته از امور دینی و دنیایی به کار می رود که به سبب داشتن گونه ای از زیبایی عقلی، عاطفی، حسّی و ...می تواند با برانگیختن احساس خوشی، رضایت، زیبایی و تحسین در انسان، او را به خود جذب کند.

کاربرد واژه احسان
واژه احسان در مقابل إساءة بوده و دو گونه کاربرد دارد: با حرف إلی که بیش تر با آن به کار می رود و نیز با حرف لام و باء به معنای نیکی و خوبی کردن به کسی و بدون حرف اضافه، مفهوم کار نیکو کردن و نیز انجام دادن نیکو و شایسته یک کار در شکل کامل آن را می رساند.

واژگان مرتبط با احسان
قرابت معنایی این واژه با کلماتی چون اِنعام، اِفضال، و برّ، واژه پژوهان و مفسّران را بر آن داشته است تا به بیان روابط و تفاوت های آن ها بپردازند.
احسان که در فارسی به معنای خوبی، نیکوکاری، بخشش، انعام، افضال و...آمده، در کنار مجموعه اسما و افعال مرتبط با آن به طور کلّی ۷۱ بار در ۶۶ آیه از ۲۸ سوره به کار رفته است.
مفهوم احسان در هر سه معنا، تصویر ارزش و جایگاه آن در نظام فکری و ارزشی اسلام، در کنار بیان و تحلیل مصادیق و پی آمدهای گوناگون روانی، اخلاقی، عرفانی، فردی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و آخرتی آن، حوزه بسیار گسترده ای از احادیث شیعه و سنّی و نیز مباحث تفسیری، فقهی ، اخلاقی ، عرفانی و کلامی آنان را تشکیل داده و در زبان و ادبیّات آنان نیز اعمّ از فارسی و عربی بازتاب گسترده ای یافته است.
بخش قابل توجّهی از احادیث مربوط به احسان که بیش تر به مباحث جزئی تر پرداخته، در تفسیر آیات گوناگون احسان، مورد توجّه و استناد مفسّران شیعه
و سنّی قرار گرفته است.

معنای اصطلاحی احسان
...

[ویکی اهل البیت] راغب در مفردات می گوید احسان چیزی برتر از عدالت است زیرا عدالت این است که انسان آنچه برعهده اوست بدهد و آن چه متعلق به او است بگیرد ولی احسان این است که انسان پیش از آنچه وظیفه او است؛ انجام دهد و کمتر از آنچه حق او است بگیرد.
لذا احسان و نیکوکاری به طور مطلق در این دنیا در گفتار در عمل در طرز اندیشه و تفکر نسبت به دوستان و نسبت به بیگانگان نتیجه اش برخورداری از پاداش عظیم در هر دو جهان است که نیکی جز نتیجه نیک نخواهد داشت. لذا قرآن مردم را به آن تشویق و تحریص می کند و در آیه 10 سوره زمر می فرماید: «لِلَّذِینَ أَحسَنُوا فِی هذِهِ الدُّنیا حَسَنَةٌ» برای کسانی که در این دنیا نیکی کرده اند، پاداش نیک است.
این گونه مواهب و نعمت الهی مفهوم ضمنیش این است که همه آن به تو تعلق ندارد بلکه تو وکیل پروردگار در منتقل ساختن آن به دیگران هستی، خدا این موهبت و نعمت را به تو داد که با دست تو بندگانش را اداره کند.
واژه های «احسان» و «محسنین» در قرآن کریم به صورت فراوان به کار رفته است، تا حدّی که از مشتقات ریشة اصلی این واژه (ح ـ س ـ ن) جمعاً 194 کلمه در قالب 28 ریخت و صورت، به کار رفته است. کلمه «احسان» با مشتقاتش، 34بار و واژه «محسن» با مشتقاتش 39 بار در قرآن کریم آمده است.
با توجه به بررسی موارد استعمال کلمه «احسان» در قرآن کریم و نهج البلاغه، چنین به نظر می رسد که این کلمه دارای سه معنای کاربردی زیر است:
همچنانکه در قرآن آمده است: «وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا». ؛ یاد کنید که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند را نپرستید و به پدر و مادر و خویشاوندان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید و با مردم به زبان خوش سخن بگوییدو در سوره الرحمن آمده است: « هَلْ جَزَاءُ الإحْسَانِ إِلا الإحْسَانُ » ؛ آیا جزای نیکوکاری، جز نیکوکاری است؟» البته در آیه فوق کلمه احسان دو بار و به توالی به کار رفته است. بار اول احسان به معنی مطلق رفتار نیک انجام دادن است. که در آینده از آن بحث خواهیم کرد.
در بار دوم، احسان در همین معنا و مفهومی به کار رفته است که در اینجا در صدد بیانش هستیم، یعنی انعام و نیکی به غیر، به همین جهت برخی از مفسران به استناد همین آیه، گفته اند پاداش الهی در قیامت بیش از عمل انسان در دنیا خواهد بود؛ زیرا تفاوت عدل و احسان این است که در عدل جزا و پاداش به اندازه عمل است، اما در احسان، پاداش و جزا بیش از عمل و رفتار است؛ همچنان که راغب اصفهانی در این باره می نویسد: «احسان چیزی برتر از عدالت است، زیرا عدالت این است که انسان، آنچه بر عهدة اوست را انجام بدهد، و آنچه متعلق به اوست را بگیرد، ولی احسان این است که انسان بیش از آنچه وظیفه اوست انجام دهد و کمتر از آنچه حق او است را بگیرد.»

[ویکی فقه] احسان (قرآن). احسان برگرفته از حسن معنایی برتر از عدالت دارد؛ زیرا عدالت آن است که انسان آنچه بر عهده اوست بدهد و آنچه سهم اوست بگیرد ولی احسان این است که بیش از آنچه وظیفه اوست انجام دهد و کمتر از آنچه حق اوست بگیرد.
واژه «احسان» از ریشه «حسن» به معنای زیبایی و نیکی می باشد که در قرآن در سه معنا به کار رفته است: ۱. تفضل و نیکی به دیگران، ۲. انجام و سر و سامان دادن به کارها به وجه نیکو و کامل، ۳. انجام اعمال و رفتار صالح. احسان در این کاربرد تقریبا مترادف با تقوا و پرهیزکاری است. از بررسی موارد کاربرد واژه «محسن» و مشتقاتش در قرآن، استفاده می شود که این واژه دارای دو معنی و کاربرد است: ۱. نیکی و خیر رساننده به دیگران، ۲. انجام دهنده اعمال و رفتارهای صالح و نیک. مقام محسنان در این کاربرد از برخی مقامات متقیان برتر است، و به طور کلی این واژه در این معنی و کاربرد خود بیشتر به کسانی اطلاق شده که از ایمانی راسخ و ثبات قدم در راه ایمان و انجام تکالیف الهی برخوردار بوده اند. واژه «احسان» و «محسنین» از ریشه «حسن» است. لغت شناس معروف،ابن فارس، درباره معنی «حسن» می نویسد: «الحاء و السین و النون، اصل واحد، فالحسن ضد القبح»؛ این واژه ریشه تک معنایی دارد، و به معنای ضد و مخالف زشتی است». البته ضد و مخالف زشتی ممکن است هر یک از معانی زیبایی و یا نیکی باشد، و در نتیجه واژه حسن در هر یک از «جمال و زیبایی» و «خوبی و نیکی» قابل کاربرد و اطلاق است. همچنان که در قاموس قرآن به مطلب فوق تصریح شده است: «حسن بر وزن قفل، زیبایی، نیکویی، هر دو این معنی در قرآن یافت می شود، مثل «و لا ان تبدل بهن من ازواج ولو اعجبک حسنهن الا ما ملکت یمینک وکان الله علی کل شیء رقیبا ؛ و نه تو را است که آنها را به همسران دیگر عوض کنی، اگر چه «زیبایی» ایشان تو را به شگفت آورد.» و مانند: «و وصینا الانسان بوالدیه حسنا ؛ انسان را نسبت به پدر و مادرش به نیکی سفارش کرده ایم» تعریفی که راغب اصفهانی از واژه «حسن» ارائه می دهد نیز مؤید مطلب فوق می باشد؛ ایشان می نویسد: «الحسن عباره عن کل مبهج مرغوب فیه؛ حسن عبارت است از هر چیز بهجت آفرین و شادی بخش که مورد رغبت و آرزو باشد»، زیرا بدیهی است که امر خوشایند شامل هر یک از «زیبایی» و «نیکی» می گردد. البته نویسنده کتاب لغت قاموس به یکی از دو کاربرد «حسن» دقیقا اشاره کرده و آن را به زیبایی معنا نموده است: «الحسن الجمال». علاوه بر دو آیه ای که پیش تر درباره کاربرد واژه «حسن» در هر یک از زیبایی و نیکی بیان شده، شاید بتوان ادعا نمود که واژه «حسن» که در آیه ۳۷ سوره آل عمران دو بار آمده، هر کدام در یکی از دو معنای مذکور به کار رفته است، نخست در معنی «نیکو» و سپس در معنی «زیبا»: «فتقبلها ربها بقبول حسن وانبتها نباتا حسنا؛ پس پذیرفتش خدا پذیرفتنی نیکو و رویانیدش روئیدنی زیبا». آیه فوق درباره حضرت مریم و تولد او و پذیرش و پرورشش از سوی خداوند می باشد. در کتاب «مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن مجید» در این باره آمده است. باید خاطرنشان ساخت که در این آیه، حسن دو بار و به توالی آمده است؛ در بار اول معنای آن رفتار «نوازشگرانه و نیکویی» است که خداوند نسبت به حضرت مریم نشان می دهد. و در بار دوم پرورش «تندرستانه» او را تا زمانی که زنی زیبا شود،متبادر ذهن می سازد». اگر چه این احتمال که واژه مذکور در «انبتها نباتا حسنا» به معنی پرورش نیکوی اخلاقی و روحانی مریم باشد بسیار قوی به نظر می رسد، همچنان که دیدگاه بسیاری از مفسران از جمله علامه طباطبایی در «المیزان» و نویسندگان تفسیر نمونه، همین احتمال است. در تفسیر نمونه آمده است: «تعبیر انبات» یعنی «رویانیدن» در مورد پرورش مریم، اشاره به جنبه های تکامل معنوی و روحانی و اخلاقی مریم است.
مفهوم احسان در قرآن
آیه ۹۰سوره نحل «آیه احسان» نام گرفته است. «ان الله یامر بالعدل والاحسان وایتاء ذی القربی وینهی عن الفحشاء والمنکر والبغی...» در این آیه، شش اصل مهم (سه اصل مثبت و سه اصل منفی) دیده می شود. به گفته ابن مسعود، آیه ای جامع تر از این در قرآن نیست و عثمان بن مظعون می گوید: از روزی که رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلّم این آیه را بر من قرائت کرد،اسلام در دلم جای گرفت و پیامبر را دوست می داشتم. عکرمه نیز نقل می کند که حضرت رسول صلی الله علیه و آله وسلّم این آیه را بر ولید خواند. ولید گفت: ای پسر برادر! باز هم بخوان. پیامبر دوباره خواند. ولید گفت: به خدا سوگند! در آن حلاوت و تازگی است. بالای آن میوه دار و زیر آن شاخ آور است و این کلام آدمیان نیست. از واژه ها و مفاهیمی که در قرآن کریم به صورت فراوان به کار رفته، واژه «احسان» و «محسنین» است، تا حدی که از مشتقات ریشه اصلی این واژه (ح . س . ن) جمعا ۱۹۴ کلمه در قالب ۲۸ ریخت و صورت، به کار رفته است. کلمه «احسان» با مشتقاتش، ۳۴بار و واژه «محسن» با مشتقاتش ۳۹ بار در قرآن کریم آمده است. خداوند در قرآن کریم بارها با تعبیر «یحب المحسنین» مورد محبت الهی بودن «محسنان» را بیان می دارد و نیز با این وصف و عنوان پیامبران بزرگ خود، مانند نوح علیه السّلام و ابراهیم علیه السّلام را توصیف کرده است. با توجه به بررسی موارد استعمال کلمه «احسان» در قرآن کریم، چنین به نظر می رسد که این کلمه دارای معانی کاربردی زیر است:
← خوبی و نیکی به دیگران
یکی از واژه های اساسی و کلیدی در قرآن کریم، واژه «محسن» و مشتقات آن می باشد. این واژه اسم فاعل از فعل «احسن» می باشد. در آیات متعددی از قرآن کریم، از برخی پیامبران الهی با عنوان «محسنین» یاد شده است به عنوان نمونه:۱. «ونادیناه ان یا ابراهیم قد صدقت الرؤیا انا کذلک نجزی المحسنین ؛ و ندایش دادیم که ای ابراهیم رؤیایت را به حقیقت باور داشتی، ما بدینسان نیکوکاران را جزا می دهیم.» آیات بالا جزو آیاتی است که داستان رؤیایحضرت ابراهیم علیه السّلام درباره ذبح فرزندش و درصدد جامه عمل پوشاندن این رؤیا که یک فرمان الهی بود، از سوی او را بیان می دارد و بعد از این اطاعت بی چون و چرای ابراهیم از فرمان الهی بود که از زمره «محسنین» شمرده می شود.۲. «سلام علی موسی وهارون انا کذلک نجزی المحسنین انهما من عبادنا المؤمنین ؛ سلام بر موسی و هارون، ما بدینسان نیکوکاران را جزا می دهیم که آن دو از بندگان مؤمن ما بودند». مسلما خداوند به خاطر رفتار صالح بسیار فراوان حضرت موسی و هارون آن دو را به وصف «محسنین» توصیف نموده است. از بررسی آن دسته از آیاتی که در آنها واژه های «محسن»، «محسنین» و «محسنات» به کار رفته است، این نتیجه به دست می آید که این واژه در قرآن در دو معنی خیر رساننده و نیکی کننده به دیگران و کسی که کارهای نیک و رفتار صالح انجام می دهد، به کار رفته است.
← نیکی کننده به دیگران
...

اِحسان
(در لغت به معنای نیکویی کردن) یکی از مراتب عرفان. اسلام، ایمان و احسان، مراتب سه گانه ای است که عارفان، به ترتیب برای وصول به قسم حقایق ذکر می کنند. این تفسیر مأخوذ از حدیث مشهوری است که بنابر آن، جبرئیل، احسان را «پرستش خداوند به گونه ای که گویا دیده می شود» تفسیر کرد. بدین ترتیب، احسان هم معرفت عبودیت و هم معرفت ربوبیت را هم زمان در خود دارد. از این نظر، واصلانِ به مقام احسان، حائز مرتبۀ اتحاد نیز هستند.