ابوالحسن بیهقی

[ویکی فقه] بِیْهَقی، ابوالحسن علی بن زید بن محمد (۱۹ شعبان ۴۹۰-۵۶۵ق/اول اوت۱۰۹۷-۱۱۷۰)، حجةالدین، ظهیرالدین و فریدالدین و فرید خراسان ، عالم بزرگ که در غالب دانش های روزگار خود دست داشت.
نسب او به خُزیمة بن ثابت انصاری، مشهور به «ذوالشهادتین»، صحابی پیامبر اکرم (ص) می رسید. در سلسله نسب او نام فندق به عنوان یکی از نیاکان وی ذکر گردیده، و از مؤلفان متقدم، سبکی (د۷۷۱ق)، به این نام توجه کرده است. تا آن جا که اینک می دانیم، در منابع متقدم، عطاملک جوینی او را «ابن فندق البیهقی» خوانده، و شهرت ابن فندق در میان برخی از محققان معاصر رواج بیشتری داشته است.
اقامتگاه اصلی بیهقی
اقامتگاه اصلی بیهقی خانوادۀ بیهقی ده سیوار از توابع والشتانِ بُست (در افغانستان کنونی) بوده است. نیای بزرگ او، فندق بن ایوب (د۴۱۹ق/۱۰۲۸م)، پس از آن که از سوی محمود غزنوی به منصب قضا در نیشابور گمارده شد، به این شهر مهاجرت کرد، اما اندکی بعد از این شغل « استعفا خواست» و در ناحیۀ بیهق، در ده سرمستانه سکنا گزید. به نظر می رسد که وی در بیهق منصب قضا داشته است، زیرا گفته اند کسی را به نیابت از خود بر این شغل گمارده، و نیز مقام قضا در بسطام و دامغان را به دو پسر خویش سپرده بود. دربارۀ شغل پدرش زید (۴۴۷-۵۱۷ق/۱۰۵۵-۱۱۲۳م) چیزی نمی دانیم، جز آن که به گفتۀ بیهقی، سالیان درازی در بخارا سکنا داشته، و در این مدت، ضمن معاشرت با علمای شهر، از ایشان پاره ای از چندگونه علوم را فراگرفته بوده است. بیهقی همچنین بدون ذکر آگاهی های بیشتر، از اقامت پدرش در کاروان سرایی نزدیک بغداد ، سخن به میان آورده است. مادرش نیز چنان که بیهقی خود آورده است، افزون بر حفظ قرآن کریم ، بر وجوه گوناگون تفسیر آگاهی داشت.
تولد
بیهقی خود در یکی از روستاهای سبزوار به نام شِشتَمَد، به دنیا آمد. در شرح حال خود نگاشتِ بیهقی، در نسخه ای از کتاب اکنون مفقودِ مشارب التجارب ـ که یاقوت در دست داشته ـ تاریخ تولد وی روز شنبه ۲۷شعبان ۴۹۹ثبت شده بوده است، ولی تاریخ مذکور با قول دیگر بیهقی مبنی بر این که او به هنگام قتل فخرالملک وزیر در محرم ۵۰۰ق کودکی نوآموز بوده است، توافق ندارد. محمد مشکوٰة برای حل این تناقض، با فرض وقوع تصحیف در متن، طی محاسباتی، تاریخ دقیق ولادت بیهقی را در شعبان ۴۹۳ دانسته است . اما تصحیف «ثلاث و تسعین» به «تسع و تسعین» در کتابت، بسیار بعید به نظر می رسد. افزون براین، فصیح خوافی ذیل حوادث سال ۵۴۴ق آورده است که در محرم این سال، بیهقی در سن ۵۴سالگی، تألیف تاریخ بیهق را پایان داد. با توجه به نوشتۀ فصیح خوافی که بی گمان مأخذی مکتوب در دست داشته، تاریخ تولد بیهقی ۴۹۰ق بوده است. اما در این سال، ۲۷ شعبان با روز شنبه مطابق نیست و به احتمال بسیار تصحیف به روز تولد نیز راه یافته است. به گمان ما، اگر عبارت «سابع عشرین شعبان...»، تصحیف «تاسع عشر من شعبان...» باشد، آن گاه روز شنبه با ۱۹ شعبان ۴۹۰ مطابق خواهد بود و به احتمال بسیار بیهقی در این تاریخ به دنیا آمده است.
فراگیری دانش های مهم
...