ترجیع بند

( اسم ) آنست که شاعر چند بیت در یک بحر و بیک قافیه بگوید و سپس چند بیت دیگر در همان بحر و بقافی. دیگر و همچنین و یک بیت ( بهمان وزن ) را در میان بندها تکرار کند مقابل ترکیب بند.

( ~. بَ) (اِمر.) شعری دارای چند بند با یک وزن واحد که هر بند با قافیة تازه شروع شود، و یک بیت در میان بندها عیناً تکرار شود.

در بدیع، شعری مرکب از چند غزل یا چند بند شعر در بحر موافق و قافیه های مختلف که بعد از هر بند یک بیت مکرر با تکرار می شود، مانندِ این شعر: گفتی که صبور باش هیهات / دل موضع صبر بود بردی ـ هم چاره تحمل است و تسلیم / ورنه به کدام جهد و مردی ـ بنشینم و صبر پیش گیرم / دنبالۀ کار خویش گیرم (سعدی۲: ۶۲) که بیت آخر تکرار می شود، و مانندِ این شعر: مست افتادم و در آن مستی / به زبانی که شرح آن نتوان ـ این سخن می شنیدم از اعضا / همه حتی الورید و الشریان ـ که یکی هست و هیچ نیست جز او / وحده لا اله الا هو (هاتف: ۴۸) که بیت آخر تکرار می شود.

تَرجیع بَند یا بندِگردان از قالب های شعر فارسی است که از غزل های چند بیتی که هم وزن هستند تشکیل شده و برای اتصال این غزل ها به یکدیگر از یک بیت تکراری استفاده می نماید. بیت ترجیع با قافیه ای ویژه و لفظ و معنی یکتا تکرار می گردد. این بیت بند ترجیع یا بند گردان نامیده می شود. به هریک از غزل ها، خانه یا رشته گفته می شود. هر خانه از ۵ تا ۲۵ بیت (گاه کمتر یا بیشتر) تشکیل شده. معروفترین ترجیع بندها از هاتف اصفهانی و سعدی است.
لغتنامه دهخدا - ترجیع بند
ترجیع بند عاشقانه سعدی وبلاگ اشارات مبهم
بند اول یک ترجیع بند از فرخی در وصف نوروز:

تَرجیع بند
در لغت به معنای تکرار و برگرداندن. در اصطلاح، نام یکی از قالب های شعر فارسی که از چند بند یا خانه تشکیل شده است. هر خانه از نظر قافیه بندی در حکم یک غزل است اگرچه در بعضی ترجیع بندها تمام مصراع های یک خانه هم قافیه اند. بیتی مصراع این خانه ها را به یکدیگر پیوند می دهد که در طول شعر تکرار می شود. تعداد بیت ها در هر خانه معمولاً بین پنج تا پانزده بیت است و در یک ترجیع بند معمولاً تعداد ابیات بندها با یکدیگر مساوی است. ممکن است بیت واحدی خانه ها را به هم وصل نکند در این صورت به آن ترکیب بند می گویند. در قدیم ترکیب بند به صورتی که امروزه می شناسیم نوعی از ترجیع بند محسوب می شد و از حدود قرن هفتم به عنوان قالبی مستقل، نام خاص خود را پیدا کرد. امروزه ترجیع بند تنها زمانی گفته می شود که بیت یکسانی خانه های شعر را به هم پیوند دهد. ظاهراً تاریخ پیدایش ترجیع بند به زمان سامانیان می رسد، اما قدیمی ترین ترجیع بند فارسی که به ما رسیده از فرّخی سیستانی شاعر عهد غزنوی است. معروف ترین ترجیع بند عارفانۀ زبان فارسی ترجیع بند هاتف اصفهانی با بیت ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او/وحده لا اله الّا هو» است. از جاودانه ترین ترجیع بندهای عاشقانه نیز ترجیع بندی از سعدی است که بیت ترجیع آن «بنشینم و صبر پیش گیرم/دنبالۀ کار خویش گیرم» است. در دورۀ مشروطه نیز ترجیع بندهایی با مضامین اجتماعی و سیاسی سروده شد.