یاسا

(یا: یاساق، یَسَقْ، یَسه) واژه ای مغولی به معنی قانون و فرمان که به مجموعۀ مقرراتی گفته می شد که چنگیزخان مغول وضع کرده بود. این واژه در آغاز در معنی حکم و فرمان بوده و بعدها با ترکیبات گوناگون، چون «به یاسا رسانیدن» و «چوب یاسا زدن» در معنای کیفر و سیاست نیز به کار رفته است. چنگیزخان در تدوین یاسا بهترین اصول آداب و رسوم طایفگی مغول را برگزید و احکام و قوانینی دربارۀ امور لشکری، تخریب بلاد، تدبیر مُلک و ترتیب شورا برای تصمیم گیری امورمهم و کارهای بزرگ، مجازات ها و مانند آن ها، وضع کرد و بر آن افزود و فرمان داد تا مجموعۀ این قوانین را بر طومار هایی به خط اویغوری نوشتند که این طومارها را «یاسانامۀ بزرگ» (یاسانامۀ چنگیزی) می خواندند. وی در قوریلتای (انجمنی بزرگ از شاهزادگان و بزرگان مملکت در امور مهم کشوری)، سال ۱۲۰۶م این مجموعۀ قوانین را تصویب کرد و فرمان داد تا بیش از ۱۰۰ سال تقریباً در سراسر قلمرو امپراتوری او به اجرا درآید. سرپیچی یا کوتاهی در اجرای یاسا، گناهی بزرگ و کیفر آن مرگ بود. او فرزندانش را واداشت تا در اجرای آن قوانین بکوشند و فرزندش چغتای را مأمور اجرا و نظارت بر رعایت یاسا کرد و او نیز در این امر اهتمام تمام ورزید. یاساها پس از چنگیز نیز همچون قوانینی که سرپیچی از آن ها ناممکن بود، به کار بسته می شدند و امرای مغول همواره بدان ها سوگند می خوردند و بدان رفتار می کردند. در دوره های بعد بارها یاسانامۀ چنگیزی بازنگری شد و ایلخانان مغول بنا به ضرورت و نیاز موادی بر آن افزودند و به تدریج یاساهای کوچک محلی بسیاری به وجود آمد. جانشینان چنگیز، در اجرای فرمان های او بسیار کوشیدند و حتی پس از فروپاشی امپراتوری چنگیزخان نیز، هنوز یاسای بزرگ میان رؤسای خان نشین های کوچک مغول اهمیت و اعتبار فراوان داشت. در روزگار امیرتیمور گورکان و جانشینان او (تقریباً تا پادشاهی سلطان بابر)، یاساهای چنگیز همچنان به قوت خویش باقی بود. متن کامل یاسانامۀ بزرگ تاکنون به دست نیامده و تنها برخی از فرمان های آن در دست است که احتمالاً در روزگار خود چنگیز ضبط شده اند، و آگاهی های ما دربارۀ این مجموعه از تألیفات تاریخ نگاران دوره های پس از فرمانروایی چنگیز به دست آمده است.