کوشان

کوشان Kushan
قلعه کیلا مبارک، ساخته شده توسط کانیشکا، باتیندا، هند
قلمرو پادشاهی باستانی حاکم بر شمال هند بین قرون اول و دوم م. در حدود ۳۰پ م قبایلی صحراگرد که منابع چینی و یونانی آنان را یوئه چی نامیده اند بر سرزمین های باختر چیره شدند و از میان آنان طایفۀ کوئی شان یا کوشان حکومت را به دست گرفت. دربارۀ منشأ و تبار قومی کوشانیان چیزی نمی دانیم؛ شاید آنان از ترکان آسیای میانه و یا سَکاها بودند. سرداری به نام کاجولا کادفیس از طایفۀ کوشان توانست اسکندریۀ آراخوزیا یا قندهار باستان را گشوده و سلسلۀ کوشانیان را بنیان نهد. دیری نگذشت که کوشانیان بر افغانستان، تاجیکستان و پاکستان امروزی سلطه یافتند. کاجولا کادفیس با اوکتاویانوس اوگستوس کنسول روم (۲۹پ م ـ۱۴م) ارتباط سیاسی استواری برقرار کرد و با انسداد راه تجاری جاده ابریشم، اقتصاد اشکانیان را به شدت تضعیف کرد. رومیان مسیر تجارت دریایی با بنادر کوشانی در پاکستان امروزی را برقرار کردند و بدین ترتیب تا فروپاشی سلسلۀ کوشانی جادۀ ابریشم دچار رکود شد. مشهور ترین پادشاه کوشانیان، کانیشکا نام داشت که مدت ۲۳ سال حکومت کرد. تاریخ دقیق سلطنت کانیشکا آشکار نیست؛ شاید وی در حدود ۷۸ تا ۱۲۰م قدرت را در دست داشت. کانیشکا دامنۀ پادشاهی کوشانی را تا ترکستان شرقی گسترش داد و افزون بر روم، با هندوستان و چین روابط مستحکمی برقرار کرد؛ با وجود این، چگونگی روابط سیاسی ـ اقتصادی و فرهنگی کوشانیان با اشکانیان آشکار نیست. کانیشکا به دین بودایی گروید و فرقۀ بودایی ماهایانا (چهار چرخ بزرگ) را در قلمرو خود رواج داد. کانیشکا در شهر پوروشاپورا یا پیشاور امروزی در پاکستان، معبدی بزرگ از چوب، به بلندی ۲۱۰ متر، ساخت که در کاوش های سال ۱۹۰۸م شالوده های سنگی آن به دست آمد که طرحی صلیبی شکل دارد. معبد برجی شکل پوروشاپورا در دنیای بودیسم آوازه ای بلند داشت و هر ساله انبوهی از زائران هندی و چینی به زیارت آن جا می آمدند. از دیگر زیارتگاه های بودایی کوشانیان، دو بت بزرگ بودا در درۀ بامیان در افغانستان امروزی بود. در دوران سلطنت کانیشکا شهرسازی توسعه یافت. تاکسیلا از شهرهای آباد بود. کاوش های هیئت باستان شناسی دانیل اِشلومبِرژه در دهۀ ۱۹۵۰م در محوطۀ باستانی سرخ کتل در نزدیکی شهر پُل خمری، در جنوب دشت باکتریا یا باختر باستان، در شمال افغانستان امروزی، به کشف شهری انجامید که طرح آن از شهرسازی هلنی تقلید شده بود. در سرخ کتل بر فراز تپه ای بلند مقبرۀ کانیشکا کشف شده است که به شکل بنایی چهارگوش با ایوان های ستون دار است؛ از این مقبره پیکرۀ کانیشکا به دست آمده است. در دهه ۱۹۳۰م باستان شناسان فرانسوی در بَگرام کاوش کردند و دریافتند آن جا همان شهر باستانی کاپیسا است. کاپیسا پایتخت تابستانی سلاطین کوشانی بود. از کاوش های کاپیسا سکه ها و گنجینه های کانیشکا و واسودیوا، یکی از سلاطین کوشانی، همراه با آثار هنری یونانی به دست آمده است. در ناحیه مَتورا نیز چند مقبره از کوشانیان کاوش شده است. متورا و قندهار شهرهای تجاری و هنری کوشانیان بودند. شهر متورا در شمال هند و بر ساحل رود جوما قرار داشت و برای هندوان مقدس بود. در مکتب هنری متورا، پیکره ها به شیوۀ هندی ساخته می شدند؛ پیکره ها را با گچ می پوشاندند و سپس رنگ آمیزی می کردند. به مکتب هنری قندهار بیشتر در درۀ پوروشاپورا، یا پیشاور کنونی که زمانی (ح ۱۵ـ۵۵) پایتخت کوشانیان بود، توجه می شد؛ در مکتب هنری قندهار، از پیکره سازی یونانی پیروی می شد و به ویژه مجسمه بودا را با قیافه ای یونانی می ساختند. از دیگر هنرهای کوشانی باید به ساخت نقوش برجسته قدیسان بودایی و نیز گچبری چهره ها و شمایل ها اشاره شود. شیشه سازی نیز از هنرهای ممتاز کوشانی بود. مجسمه سازی کوشانی نخست وارث هنر هلنیستی پادشاهی یونانی ـ باختری شد اما به تدریج با تأثیر از هنر هند، شیوه ای مستقل آفرید؛ به گونه ای که با وجود شباهت پیکره های کوشانی با نمونه های هندی، می توان آن دو را از هم باز شناخت. کوشانیان سکه ضرب می کردند و از کاجولاکادفیس و کانیشکا سکه هایی به دست آمده است. با برافتادن سلسلۀ اشکانی و برآمدن ساسانیان، قدرت کوشانیان از سال ۱۷۶م رو به افول نهاد و سرانجام شاپور اول آن سلسله را در حدود ۲۴۰م برانداخت.