کردی سقزی

گویش سقزی یا لهجه سقزی گویش مرکزی زبان کردی سورانی می باشد. گویش سقزی در شهرهای سقز، مریوان، بانه، تکاب و بخشی از روستاهای شاهین دژ، دیواندره و سردشت تکلم می شود. لهجه سقزی از سمت جنوب، شرق و غرب با کردی کلهری و کردی اردلانی و از سمت شمال با کردی کرمانجی و کردی مکریانی قرابت و همسایگی دارد و این ارتباطات باعث انعطاف پذیری و غنی شدن فراوان این لهجه شده بطوریکه گویشواران آن در ارتباط پذیری با مردم سایر لهجه های زبان کردی منعطف تر و دارای توانائی های بیشتر زبانی از نظر ساختاری و دایره واژگان هستند. [ ۴]
در طبقه بندی های نوین مانند گویش سقزی جزو گروه کردی میانی و سورانی می باشد. در شرفنامه بدلیسی، زبان کردی به چهار گویش کرمانجی، لری، کَلهر و گورانی تقسیم شده است. اما دایرةالمعارف اسلام با توجه به تحقیقات کردشناسان و زبان شناسانی مانند مکنزی گویش های زبان کردی را به سه شاخه عمده تقسیم کرده است:[ ۵] [ ۶]
• کردی شمالی یا کرمانجی: این شاخه دارای گونه های متفاوتی است از جمله جزیری، هکاری، بایزیدی، بوتانی، شمدینانی، بادینانی و زازاکی.
حوزه جغرافیایی این طبقه به شرح زیر است:
• کردی مرکزی یا میانی
این شاخه دارای گونه های مکریانی، سورانی، اردلانی و جافی می باشد. حوزه جغرافیایی این طبقه عبارتاست از:
همچنین گورانی در این شاخه بوده که حوزه جغرافیایی آ عبارت است از:
• کردی جنوبی یا کرمانشاهی
این شاخه دارای گونه های کرمانشاهی، فیلی، لکی و باتیاری است. حوزه جغرافیایی این طبقه عبارت است از:
واجهای گویش سقزی شامل همخوان ها ( consonant ) و واکه ها ( Vowel ) می باشد. در این گویش ۹ واج مصوت و ۲۹ همخوان یا صامت وجود دارد و عبارتند از:[ ۷] [ ۸]
• آوانگاری صامتها به ترتیب زیر است:
y - h - w - n - m - ɫ - l - g - k - q - v - f - γ - ʕ - ʃ - s - Ʒ - z - ɍ - r - d - x - ḥ - ʧ - ʤ - t - p - b - Ɂ
• همچنین آوانگاری مصوتها یا واکه ها که ۵ واکه بلند و ۳ واکه کوتاه بوده به ترتیب زیر می باشد:
دو آوای w و y نیمه واکه یا نیمه مصوت اند و چند ویژگی آوایی دارند که این دو آوا را از سایر آواهای گویش سقزی جدا می کند. بر خلاف واکه ها مصوتها که در آغاز واژه نمی آیند، این دو آوا در آغاز واژه های زبان کردی قرار می گیرند و از این بابت جز همخوانها هستند. مانند:
چون در نحوه تولید آنها، انسداد، سیایش، زنش یا هیچگونه حالت دیگری که در تولید هماوانها ایجاد می شود، وجود ندارد، بلکه به هنگام تولید آنها، تار آواها حالت تولید واکه پیدا می کند و ملاز برافراشته می شود و مجرای بینی را می بندد و از ورود هوا به خیشوم جلوگیری می کند، بنابراین، واکه مصوت به حساب می آیند.