کتاب التوحید

[ویکی فقه] از کتابهای متقدم و مهم اعتقادی شیعه امامیه، تألیف محدّث نامور قرن چهارم، محمد بن علی بن بابویه معروف به شیخ صدوق است.
این کتاب در موضوع توحید به معنای عام آن، مشتمل است بر بیان وحدانیت ذات الهی و بیان صفات ثبوتی و سلبی، ذاتی و فعلی و نسبت آن ها با ذات الهی و حدوث و قدم و نیز قضا و قدر و جبر و تفویض و مسائل و عناوین مرتبط با جبر و اختیار.

بررسی مباحث و نام کتاب
مباحث اخیر در دوره های بعد، زیر عنوان افعال الهی و در دوره متأخرتر و در حال حاضر عموماً زیر عنوان عدل الهی در کتابهای اعتقادی بحث می شود به نظر می رسد شیخ صدوق در به کارگیری این معنای اصطلاحیِ توحید از «کتاب التوحید» کلینی در کافی الگو گرفته است. حال آن که ابن خزیمه (متوفی ۳۱۱)، مؤلف کتاب التوحید که معاصر کلینی است، مباحث قضا و قدر و جبر و اختیار را در «کتاب القدر» خود آورده است.

انتساب این کتاب به شیخ صدوق
در صحت انتساب این کتاب به شیخ صدوق تردید نیست و ابن بابویه نیز در کتابهای دیگرش به آن اشاره کرده است. به گفته مجلسی اشتهار انتساب کتابهای شیخ صدوق به وی ــ بجز چند کتاب ــ کمتر از شهرتِ انتساب کتب اربعه به مؤلفان آن ها نیست. او از روایات این کتاب، که نسخه های کهن آن را در اختیار داشته، در بحارالانوار (مجلدات توحید و عدل) به وفور استفاده کرده است. اساساً این کتاب مورد توجه علمای شیعه بوده و از معتبرترین منابع حدیثی به شمار می رفته و به روایات آن استناد می شده است

ابن بابویه و انگیزه تألیف کتاب
...

[ویکی نور] کتاب التوحید، اثر ابو‎عبدالله محمد بن اسحاق بن منده، با تحقیق و تعلیقات محمد بن عبدالله وهیبی و موسی عبدالعزیز غصن، کتابی است به زبان عربی با موضوع کلام اسلامی.
این اثر، دربردارنده مباحث مربوط به توحید الهی و صمدیت او، توحید در ربوبیت، توحید اسماء و صفات، به‎علاوه ذکر هر اسم و صفتی با دلیلی از کتاب و سنت بر آن و... است.
کتاب، دارای مقدمه محققان و دو قسم است که قسم اول حاوی تحقیق محققان پیرامون کتاب و مؤلف و اساتید و شا‎ردان وی و نیز جزء اول و دوم و سوم از متن کتاب و قسم دوم شامل جزء چهارم تا هفتم از متن مزبور است.
از جمله مصادر مؤلف در این اثر صحاح سته هستند؛ البته وی روایاتش از بخاری و مسلم را از شیوخ آنان شنیده، ولی از شخصی مانند نسائی و مالک در موطأ، از طریق آنها روایت می‎کند.
از جمله دیگر مصادری که ابن منده به آنها اشاره می‎‎کند، سنّت عبدالله بن عباس و توحید ابن خزیمه است.
با توجه به شیوه ابن منده در این کتاب، می‎توان آن را در زمره کتاب‎های حدیثی به حساب آورد.