کاریکاتور

کاریکاتور ( از فرانسوی: caricature ) نوعی نقاشی است که سوژهٔ دلخواه را به صورت مضحک و خنده آوری ترسیم می کند. واژهٔ کاریکاتور[ ۱] که اصل آن به زبان ایتالیایی کلمه کاریکاتورا Caricatura است[ ۲] از فعل کاریکاره[ ۳] ایتالیایی، به معنی بار کردن گرفته شده است. کاریکاره جریمه کردن و توبیخ کردن نیز معنی می دهد و به نظر می رسد که نخستین بار توسط شخصی به نام موسینی[ ۴] در سال ۱۶۴۶ میلادی به کار رفته باشد و او نیز به نوبه خود این واژه را کاراچی، [ ۵] یعنی نقاشی های خیابانی بلونیایی هم عصر خویش گرفته باشد. همچنین هانس هولبین ( حکاک، چاپگر و نقاش آلمانی ) مجموعه ای از آثار حکاکی شده خود را در قرن شانزدهم کاریکاتور نامید. [ ۶] چرا که این نقاشی ها همواره دارای عناصری اغراق آمیز بودند که سوژه ها را مضحکه می کردند. همچنین ممکن است که کاریکاتور از واژهٔ کاراتره[ ۷] ( caracter ) یا کارا[ ۸] اسپانیایی به معنای صورت اخذ شده باشد. عمده ترین بخش هر کاریکاتور صورت آن است. فی المثل در صورت های کاریکاتوری که آلبرشت دورر و لئوناردو دا وینچی هر دو مستقلاً حدود سال ۱۵۰۰ ترسیم کرده اند، صورتهایی با دماغ دراز و چانهٔ دراز مشاهده می کردند.
هنر کاریکاتور خیلی پیش از پیدایش روزنامه نگاری و حتی اختراع صنعت چاپ در دنیا رواج داشته و در واقع عمری به درازای تاریخ مکتوب انسان دارد. این هنر در عصر باستان شناخته شده و رواج داشته است. اولین کاریکاتورهایی که در آن ها مسائل سیاسی و اجتماعی مطرح شد، در حفاری های شهر پمپی به دست آمده که تقریباً ۱۹۰۰ سال پیش در زیر گدازه های آتش فشانی پنهان بود. این کاریکاتورها بر روی ستون های سنگی کنده شده بود و در معرض دید همگان قرار داده می شد. در قرن اخیر اگر چه در نقاشی های نقاشان بزرگ قرن ۱۶ میلادی، از قبیل هولباین، بروگل نقشهای کاریکاتور فراوان به چشم می خورد، اما سنت کاریکاتور سازی که اساس آن تأکید بر جنبه های خنده آور اشخاص، موضوع کاریکاتور است. در قرن ۱۷ میلادی به دست آگوستینو کاراچی در ایتالیا پایه گذاری شد.
آگوستینو کاراچی نقاش ایتالیایی اولین هنرمندی بود که برای سرگرمی خود و دوستانش از چهره واقعی، تصاویر کمیک می کشید. کسانی که از کارگاه او دیدن می کردند، سوژه های تصاویری وی می شدند. این بازدید کنندگان چهره خود را به صورت سگ، خوک، قاطر یا حتی پارچ آب و قرص نان می دیدند.

کاریکاتور (caricature)
کاریکاتور خودنگاره دیوید لوین
کاریکاتور خودنگاره دیوید لوین
در هنر یا ادبیات بازنمایی اغراق آمیز شخص یا تیپ برای مضحک یا نمایان تر جلوه دادن آن ها. در این هنر چهر ه ها را غالباً خنده دار و عجیب و غریب (گروتسک) ترسیم می کنند. از کاریکاتورهای تصویری کلاسیک یا قرون وسطا نمونه هایی در دست است. هنرمندان قرن های ۱۸، ۱۹، و ۲۰ نیز عمدتاً از کاریکاتور برای هجو و ریشخند جامعه و سیاست استفاده کرده اند. برخی از استادان معروف کاریکاتور عبارت اند از اونوره دومیه، در قرن ۱۹، و دیوید لویندر قرن ۲۰. پیدایش کاریکاتورها در ادبیات با کمدی های آریستوفانس، در یونان باستان، آغاز شد. شکسپیر و دیکنز نیز در کاریکاتور مهارت داشتند. در پومپئی و هرکولانوم تصاویر عجیب و غریبی کشف شده اند و پلینی در تاریخ خود به تصویر مضحکی از هیپوناکس، شاعر یونانی، اشاره می کند. لئوناردو داوینچی از نخستین هنرمندانی است که اصول کاریکاتور را به کار برده است. این اصول با تصاویر مضحکی رواج یافت که خانوادۀ کاراتچی و پیروان بولونیایی آن ها (مکتب التقاطی ایتالیایی در قرن ۱۶) آفریده بودند. شارل فیلیپون (۱۸۰۰ـ۱۸۶۲) در پاریس نشریۀ لا کاریکاتور را در ۱۸۳۰ دایر کرد که احتمالاً نخستین نشریۀ تخصصی کاریکاتور بوده است.کاریکاتور در ایران. پیدایش کاریکاتور در ایران به دوره انقلاب مشروطیت بازمی گردد. پیش از آن، نقاشان صرفاً به مصور کردن افسانه ها و روایات عامیانه می پرداختند. اولین نشریه کاریکاتوری نشریه ملانصرالدین بود که ابتدا در باکو و سپس در ایران منتشر شد و اولین کاریکاتوریست حرفه ای ایرانی، عظیم عظیم زاده است (۱۹۰۶). با آغاز سلطنت رضاشاه و تغییر شرایط اجتماعی و سیاسی، مطبوعات به اشکال متفاوت فعالیت خود را آغاز کردند که نشریه های ادب و ناهید ازجمله نشریه های تأثیرگذار انتقادی - مصور آن دوره است. در سال های حکومت محمدرضا شاه و پس از آن، در دوره جمهوری اسلامی، نشریات کاریکاتوری متعددی پا به عرصه فعالیت گذاشتند که برخی از آن ها عبارت اند از آذربایجان، چلنگر، باباشمل، توفیق، کاریکاتور، خورجین، گل آقا، کیهان کاریکاتور، ایران کارتون، طنز و کاریکاتور. در طی این سال ها کاریکاتوریست های شاخصی نیز ظهور یافتند که کاریکاتور را به لحاظ کیفی ارتقا دادند همچون غلامعلی لطیفی، تجارتچی، بزرگمهر حسین پور، بهمن عبدی، کیومرث کیاست، داود شهیدی، مسعود ضیایی، سیدمسعود شجاعی طباطبایی، محمدرفیع ضیایی و حسین نیرومند.خانۀ کاریکاتور ایران. خانه کاریکاتور ایران در ۱۳۷۵ش تأسیس شد. هدف از تأسیس این مرکز رشد و اعتلای هنر کاریکاتور در ایران است. علاوه بر کلاس های آموزشی، دو نگارخانه در تهران به نمایش آثار هنرمندان ایرانی و خارجی به شکل انفرادی و گروهی می پردازد. سایت تخصصی ایران کارتون از سال ۲۰۰۰ فعال شد و به دو زبان فارسی و انگلیسی توانست هنرمندان بسیاری را در ایران و سطح جهان معرفی کند. همچنین هنرمندان ایرانی در معرض یک جریان بزرگ بین المللی قرار گرفتند. مجله ایران کارتون نیز حاصل این تلاش است که ماهانه برای هنرمندان ایرانی به رایگان ارسال می شود. دوسالانه کاریکاتور تهران در حال حاضر در بین ۱۵۰ جشنواره بین المللی جزو ۳ جشنواره اصلی در دنیا محسوب می گردد و از ۵ ستاره ممکن، ۵ ستاره را از آن خود نموده است. در هشتمین دوسالانه کاریکاتور، هنرمندان ۸۵ کشور دنیا شرکت کردند. دبیرخانه دائمی این دوسالانه، خانه کاریکاتور ایران است.