پیشینه شطرنج

شطرنج یکی از کهن ترین بازی هایی است که امروزه نیز در میان مردم جهان رواج دارد؛ به طوری که قدمت این بازی را بیش از هزار سال رقم زده اند. به باور برخی شطرنج اختراع ایران است. [ ۱] [ ۲] عده ای هم آن را ابداعِ هندیان، یونانیان، رومیان، بابلی ها، سکاها، مصریان، یهودیان، چینی ها، انگلیسی ها و اعراب دانسته اند. اما آنچه که بیش از هر رأی دیگری موردِ پذیرش است، این که شطرنج در اصل ساخته هند هست و توسط عرب ها و جهان اسلام گسترش یافته، و سرانجام از جهانِ اسلام به اروپا رفته است. در اروپای قرن پانزدهم، شطرنج به شیوه امروزین آن درآمد؛ و در نیمه دوم قرن نوزدهم، مسابقات جهانی شطرنج آغاز گردید. در قرن بیستم، فدراسیون جهانی شطرنج تأسیس شد.
شطرنج در دوران امپراتوری گوپتا در هند سرچشمه گرفته، [ ۳] [ ۴] [ ۵] [ ۶] که در شکل نخستین خود چاتورانگا chaturaṅga نام داشت؛ که به معنی چهار بخش ( نظامی ) :پیاده نظام، سواره نظام، فیل سوار و ارابه ران است؛ که در شکل نوین به سرباز، وزیر، رخ و اسب تکامل یافت. [ ۷]
شطرنج از ایران به هند معرفی شد و بخشی از آموزش شاهزاده ها و اشراف گردید. [ ۸] در دوره ساسانی در حدود سال ۶۰۰ این نام به چترنگ دگرگون گردید و پس از حمله عرب ها به ایران شطرنج دگرگون شد. [ ۹] قوانین شطرنج در ایران گسترش یافت و بازیکنان زمانی که به شاه طرف روبرو حمله می کردند، واژه شاه را می گفتند و وقتی شاه توانایی گریز نداشت واژه شاه مات به معنی شاه بی دفاع استفاده می شد و این واژه به دیگر سرزمین ها نیز راه یافت.
در بارهٔ پیدایش شطرنج ( چترنگ ) چندین روایت موجود است که تنها تعداد کمی از آن ها معقول و باور کردنی هستند. در ادامه برخی از این روایت های مختلف مورد بررسی قرار خواهند گرفت:
• شاهنامه: یکی از داستان ها داستانی است که ثعالبی در شاهنامهٔ معروف به شاهنامه ابومنصوری نقل می کند. این داستان را فردوسی نیز در شاهنامه خود با تفصیل بیشتر آورده است. داستان از این قرار است که وقتی طلحند پسر نای هندی در جنگ با گو پسر عمو و برادر امی بر سر پادشاهی کشته شد، مادرش از غم او افسرده گشت. گروهی از دانشمندان برای سرگرم کردن مادر و نیز نشان دادن وضعیت جنگی که پسرش در آن کشته شد شطرنج را اختراع کردند.
• ادبیات هندی: در ادبیات هندی فقط دو اثر پذیرفتنی وجود دارد: نخستین مطلب مربوط به اوایل قرن هشتم میلادی است که به زبان سانسکریت و با نثری ساده نوشته شده است. سوباندهو ( نام این نوشته ) دربارهٔ حکومت اودایانا پادشاه واتسا و ملکه اش مطالبی نگاشته است. در بین این مطالب اشاره ای هم به مهره های شطرنج شده که دقیقاً مشخص نیست این مطالب در مورد شطرنج امروزی است یا نوع دیگری از شطرنج، چرا که نوع دیگری نیز هست که با تاس بازی می شود. نوشتهٔ دیگر مربوط به بانا نویسنده ای هندی است که ضمن شرح دادن چگونگی پادشاهی سری هارشا که در شمال هند حکومت می کرده است، اشاره ای به آموزش شطرنج در دربار او دارد. این نوشته در قرن هفتم میلادی نگاشته شده که کهن ترین نوشتهٔ مکتوب هندی در رابطه با شطرنج است.
• ادبیات اسلامی: مسعودی، تاریخ نگار مسلمان قرن چهارم، در مروج الذهب ابداعِ شطرنج را به بلهیت مردی از تبارِ برهمنان نسبت داده است. مطابق با رایِ مسعودی، همین بلهیت بود که نخستین کتاب دربارهٔ شطرنج را برای هندوان تدوین کرد. مسعودی همچنین به افسانه مشهوری اشاره می کند که بر اساس آن، مبدعِ شطرنج از پادشاه هند می خواهد که خانه های صفحه شطرنج را با دانه های گندم پر کند – به این ترتیب که در خانه اول، یک دانه؛ در خانه دوم، دو دانه؛ در خانه سوم، چهار دانه؛ تا خانه شصت و چهارم – که پس از حساب و شمار معلوم می شود که اگر تمامِ آن سرزمین را هم گندم بکارند، کفایت این مقدار را نخواهد کرد. [ ۱۰]
• آلفونسوس:روایتِ دیگر از پیداییِ شطرنج، روایتِ آلفونسوس حکیم است؛ و آن این که: پادشاهی از پادشاهان هند آرزو داشت بداند جهان مطیع عقل و اراده است یا جبر و تقدیر. پس دو تن از مردان دانا و خردمند دربارش را فراخواند و از ایشان سؤال کرد. این دو خردمند نظری مخالفِ هم داشتند؛ یکی همه از جبر می گفت و دیگری از اختیار. شاه از این دو خواست که هر یک برای اثبات مدعایش بازی ای اختراع نموده، به درگاهش بیاورد. آن جبری بازیِ نرد را ساخت – که بر اساس گردشِ فصول و رفت وآمد ماه ها و روزها و حکمِ تاسِ شش جهت تنظیم گشته بود - . اما حکیمِ دیگر بازیِ شطرنج را ساخت که در همه مراحلِ آن، انسان مختار است؛ جز آن که محدود است به رعایت قوانین بازی. پادشاهِ هند در هر دو بازی به نیکی نظر کرده و شطرنج را بر نرد ترجیح داد؛ چرا که در شطرنج است که عاقلان و دوراندیشان از نادانان و کوته فکران متمایز می گردند. [ ۱۰]