پِنگان یا ساعت آبی به یک کاسه برای واحد سنجش زمان گفته می شده است. پنگان یا همان فنجان کاسه ای مُدَرَج و نشانه گذاری شده است که در کف آن یک روزنه تعبیه شده است و این فنجان بر روی یک
دیگ پرآب قرار می گیرد. در بیشتر مناطق
ایران از جمله
خراسان تقسیم عادلانه آب در میان کشاورزان اهمیت فراوانی دارد. از این رو برای اینکه بتوانند سهم آب هر کشاورز را به دقت تعیین کنند از واحد زمانی به نام «فنجان» استفاده می کنند. این واحد را با ابزاری به همین نام می سنجند که در هر مکان شکلی و نامی دارد.
نام پنگان کلمهٔ اصیل ایرانی است که در علوم دوره اسلامی به دلیل نبود حروف پ و گ مبدل به فنجان گردیده و گاهی به طور عام به همه انواع ساعت های آبی گفته می شد. در طبقه بندی علوم اسلامی ساخت و کاربرد پنگان و دیگر انواع ساعت های آبی جزو علم ” البنکامات ” که از فروع علم
هندسه به شمار می آمده می باشد. علم البِنکامات را چنین تعریف کرده اند: علمی که با شناختن و به کار بردن ابزار آن، زمان اندازه گیری می شود و هدف از آن آگاهی از اوقات نماز و نیایشهای شبانه و نظر و تأمل در امور مملکت و رعیت که با وقت و زمان ارتباط پیدا می کرده بوده است. کسانی که به پنگان و علم البنکامات می پرداخته اند، «فنجامییّن» لقب داشته اند.
بر اساس بررسی های اولیه ساعتی آبی در ایران دست کم ثبت مکتوب و کاربرد ۲۴۰۰ ساله دارد.
کالیستنس
مورخ یونانی که در لشکرکشی
اسکندر مقدونی به ایران همراه او بود و رویدادهای روز و مشاهداتش را به طور منظم یادداشت می کرد، در یادداشتی که متعلق به سپتامبر ۳۲۸ پیش از میلاد است نوشته است: در اینجا ( ایران ) ، در
دهکده ها که آب را بر حسب نوبت به کشاورزان برای زراعت می دهند، یک فرد از میان آنان ( کشاورزان ) انتخاب می شود تا بر زمان نوبت ( تقسیم زمانی سهم ) نظارت داشته باشد. این فرد در کنار مجرای اصلی آب و محل انشعاب آن میان کشاورزان، بر سکویی می نشیند و ظرفی فلزی را که سوراخ بسیار ریزی در کف آن تعبیه شده است را در ظرفی بزرگ تر و پر از آب قرار می دهد تا پس از پر شدن ظرف کوچک ( یک بار یا چند بار ) که به آهستگی و طبق محاسبه قبلی ابعاد سوراخ آن صورت می گیرد، آب را قطع و آن را به
جوی کشاورز دیگر باز می کند و این کار دائمی است و این وسیله ( ساعت آبی ) عدالت را برقرار کرده و از نزاع کشاورزان بر سر آب جلوگیری می شود و…. با توجه به این گزارش کالیستنس، می توان گفت که ساعت آبی قبل از دورهٔ اسکندر مقدونی در ایران گسترده بوده و اختراع آن باید سده های قبل درایران روی داده باشد. ساعت آبی انواع مختلفی داشته اما ساده ترین و دقیق ترین آن ساعت آبی ایرانی، پنگان یا فنجان یا پنگال بوده است که بر اساس دو ظرف و دستکم یک محاسبه گر انسانی قرار داشته است. [ ۱] [ ۲]
