پنجه مریم

[ویکی فقه] پَنْجه مَرْیَم، نام فارسی گیاه خودرو و پایدار بخور مریم در طب سنتی می باشد.
در سبب نام گذاری این گیاه و انتساب آن به مریم گفته اند که چون در بیابان حضرت مریم (علیهاالسلام) را دردزایمان گرفت، در زیر درخت خرمایی گیاه خودرویی را چنگ زد و در پنجه خود گرفت و فشرد تا حضرت عیسی (علیه السلام) را به دنیا آورد. از آن رو، این گیاه به نام او شهرت یافته است. در فرهنگ پزشکی اسلامی و فرهنگ و ادب فارسی گیاهانی چند از نوع سیکلامِن (در زبان عامه سیکلَمه) و پارثنیوم به پنجه مریم یا شجره مریم معروف اند. آن را چنگ مریم هم نامیده اند. در متون دارو پزشکی اسلامی کهن گیاهانی مانند بَنْجَنْگُشْت (پنج انگشت، صورت عربی آن فنجنکشت و بنجنکشت)، شجره مریم، کَفّ مریم (دست مریم)، کَفّ العَذراء (دست دوشیزه، کنایه از مریم عذرا یا مریم باکره)، کف عائشه، کف الکلب، کف الاسد، کف السَبُع و... را نیز به گیاه بخور مریم اطلاق کرده اند. برخی از گیاهان، به ویژه پنجنگشت را گیاهانی جدا از بخور مریم یا پنجه مریم باید دانست. اعلم پنجه مریم را ترجمه کف مریم عربی و غیر از بخور مریم می داند.
خانواده
پنجه مریم یا بخور مریم گیاهی است علفی به نام سیکلامن از خانواده پریمولاسه (primulaceae/cyclammen europaeum) و از تیره پامچال. این گیاه ساقه ای غده ای و زیرزمینی و برگ هایی پهن و قلبی شکل یا کناره دندانه دار به رنگ های سبز روشن یا نقره ای، و گل هایی سرخ و سرنگون در میان برگ ها دارد و از این رو، در فارسی به گل نگونسار هم معروف است. از این گیاه ۱۲ نوع شناخته شده است. مایرهوف براساس نوشته گیاه ـ داروشناسان اسلامی بخور مریم و شجره مریم را به ۱۰ نوع گیاه مختلف مانند آذریون، کف الاسد، عرطنیثا و... اطلاق کرده است. مشهورترین نوع این گیاه در آمریکا می روید که به آن سیکلامن پرسیکوم (cyclamen persicum) (پارسی) می گویند. پنجه مریم یا بخور مریم در انگلستان به نان خوک (sowbread) معروف است «خُبزالخنزیر» (نان خوک) «خیز القرود» (نان بوزینگان) در شام، «خبز المشایخ» (نان پیران) در آفریقا. مردم جزیره ابن عمر در عراق آن را عرطنیثا. مردم اندلس جرجریتیه، مردم مصر حب الغول، و اهل مغرب کافوریه می نامیده اند. نام بخور مریم را دیسقوریدس به زبان ، (kuklaminos) و ابن میمون قوقلامیتوس آورده اند و با شجره مریم که آن را نیز فقلامینوس خوانده اند متفاوت دانسته و گفته اند که چون برگ آن به شکل پنجه است، آن را «کف الاسد» هم خوانده اند.ابن میمون و انطاکی کف الجذماء (دست جذام دار) را گیاه پنجنگشت دانسته اند و ابن بیطار پنجنگشت را نام فارسی کف مریم یا اصابع صفر شناخته است. برخی پنجنگشت را همان بِنْطافلون (به معنای ۵ برگ) دانسته اند. شماری از قدما گیاه اسفند یا حرمل را نیز بخور مریم یا پنجه مریم پنداشته اند، در صورتی که بیرونی در الصیدنه این انتساب را نادرست می داند.
گستره رویش
این گیاه را از گیاهان بومی منطقه قفقاز و مدیترانه دانسته اند. در ایران بیش تر در نواحی کوهستانی شمال کشور مانند گرگان، گیلان، مازندران، و نواحی غرب مانند کردستان می روید. بیابان ها و تپه های سرزمین عربستان را نیز از رویشگاه های این گیاه نام برده اند. پلینی جاهای سایه دار را محل رویش سیکلمان می داند.
خواص دارویی
...