پَرَنده (bird)
جانوری دارای ستون مهره، از ردۀ پرندگان، بزرگ ترین گروه مهره داران خشکی، و دارای مشخصاتی از قبیل خون گرمی، داشتن پر، بال، تنفس با شش، و
تخم گذاری ماده ها. پرندگان دو پایند. پاها معمولاً برای نشستن سازش یافته اند و هرگز بیشتر از چهار انگشت ندارند. بینایی و شنوایی پرندگان به خوبی رشد کرده است، اما حس بویایی شان معمولاً ضعیف است. هیچ یک از گونه های پرندگان دندان ندارند. بیشتر پرندگان پرواز می کنند، اما برخی گروه ها، نظیر شترمرغ، قادر به پرواز نیستند و بعضی دیگر از پرندگان نیز پرواز نمی کنند. بسیاری از پرندگان با صدا با هم ارتباط برقرار می کنند. تقریباً نیمی از همۀ گونه های شناخته شدۀ پرندگان آوازه خوان اند. در بیشتر گونه ها، نرها به ویژه رنگ هایی روشن دارند و با نمایش های مشاهده پذیر ارتباط برقرار می کنند. پرندگان الگوی رفتار غریزی بسیار پیشرفته ای دارند. حدود ۸۵۰۰ گونه پرنده یافت شده است. طبق لیست قرمز گونه های در معرض خطر، که اتحادیۀ حفاظت جهانی در ۱۹۹۶ منتشر کرده است، یازده درصد از گونه های پرندگان در معرض خطر انقراض اند.
ساختار بال. بال شامل استخوان های معمول اندام حرکتی جلویی یعنی استخوان بازو، زند زیرین، زند زبرین، مچ، کف، و انگشتان است. انگشت اول شست است که به آن چند پر، موسوم به بال بدلی، متصل شده است. انگشت دوم نشانه است که پرهای بزرگی دارد. این پرها معمولاً ده عددند و پرهای اولیه نامیده می شوند. پرهای اولیه با پرهای ثانویه ای که به زند زیرین وصل اند، پرهای بزرگ بال را تشکیل می دهند که به شاهپرها معروف اند و برای پرواز به کار می آیند.
کالبدشناسی. (کالبدشناسی) جناغ یا استخوان سینۀ پرندگان متأثر از قدرت پرواز آن هاست؛ پرندگانی که قادر به پروازند دارای تیغۀ بیرون زده ای از جناغ اند که پایه ای برای اتصال عضلات سینه ای بزرگ است که بال ها را حرکت می دهند. در پرندگانی که پرواز نمی کنند، تیغه ای وجود ندارد یا تیغه به میزان بسیار
تحلیل رفته است. ستون مهره در ناحیه دم به صفحه ای پهن ختم می شود که دنبالچه نام دارد و نگاهدارندۀ پرهای جهت دهندۀ دمی است. پاها از استخوان ران، درشت نی، نازک نی، و استخوان های پنجۀ
پا تشکیل شده اند. پاها معمولاً چهار انگشت و در بسیاری موارد فقط سه انگشت دارند. در پرندگان شناگر، پاها به خوبی به عقب برگشته اند.
غدۀ دنبالچه ای. غدۀ دنبالچه اینوعی غدۀ چربی است که دردنبالچۀ پرندگانوجود داردو پرندگان برای آراستن پرهایشان از آن استفاده می کنند، زیرا در پوستشان غدد چربی ندارند. چشم ها دارای پلک های بالایی و پایینی و یک پلک سوم نیمه شفاف اند که پرنده در صورت تمایل می تواند روی چشمش را بپوشاند. سیستم رگ های خونی شامل خون گرم است که معمولاً در حرارتی بالاتر از پستانداران، حدود ۴۱ درجۀ سلسیوس، نگه داشته می شود. بنابراین
مرگ براثر سرما به ندرت رخ می دهد، مگر آن که پرنده گرسنه یا بیمار باشد. کمان آئورتی در طرف راست پرنده قرار گرفته است، در حالی که در پستانداران در طرف چپ است.
قلب پرنده شامل نیمه های چپ و راست، و دارای چهار حفره است. شش ها کوچک اند و تا کیسه های هوایی امتداد می یابند. کیسه های هوای شش ها به تعدادی کیسه های هوادار در استخوان ها وصل می شوند. بزرگ ترین اندازۀ کیسه های هوادار در پرندگانی دیده می شود که از قدرت پرواز بالایی برخوردارند، اما این کیسه ها در پرندگان جوان، کوچک، آبزی، و خشکی زی چندان توسعه یافته نیستند. کیسه های هوادار کارآیی
دستگاه تنفسی را افزایش داده و وزن استخوان ها را کاهش می دهد. شش ها نیز کارآیی بیشتری نسبت به شش پستانداران دارند، هوا در سیستمی از لوله های مویین ظریف می چرخد و تبادلات گازی مستمر را امکان پذیر می سازد. در حالی که در پستانداران هوا در کیسه های هوایی ته بسته متوقف می شود. اندام تولید صدا حنجره نیست، اما معمولاً تولید صدا در سیرنیکس (سوتک) صورت می گیرد که از ویژگی های خاص این رده است. سوتک در محل دو شاخه شدن نای (لولۀ تنفسی) پدید آمده و تنظیم صدا متأثر از حرکات عضلات آن مجاور است.
گوارش.
گوارش در مری، معده، و روده، و با روشی شبیه پستان داران صورت می گیرد.
زبان به تغذیه کمک می کند و غالباً یک چینه دان یا قسمت متسع شده ای در مری وجود دارد که
غذا در آن ذخیره و نرم می شود. معده کوچک است و حجم کمی برای ذخیره دارد و معمولاً شامل پیش معده است که شیرۀ گوارشی ترشح می کند. سنگدان عضلانی و سفت پرنده نیز غذا را آسیاب می کند و در بعضی مواقع شن ریزه و
سنگ های داخل سنگدان به هضم کمک می کنند. هضم در روده و رودۀ کور صورت می گیرد و سپس غذا کاملاً جذب می شود. روده به کلوآک ختم می شود که ادرار و مدفوع را دفع می کند.
لانه سازی(لانه سازی)و
تخم گذاری. معمولاً تخم ها در لانه پرورده می شوند و زمانی که جوجه ها از تخم ها بیرون می آیند، والدین یک دوره مراقبت از آن ها را به عهده دارند. جمع آوری مواد لانه، ساختن لانه، و روی تخم خوابیدن ممکن است به وسیلۀ نر، ماده یا هردو صورت گیرد. کوکو لانه نمی سازد و جوجه های خود را بزرگ نمی کند، بلکه تخم هایش را در لانۀ پرندۀ دیگری می گذارد و دایه ها را به حال خود می گذارد که از آن ها مواظبت کنند.
تفریخ (از تخم درآمدن). دقیقاً قبل از تفریخ،
سر جوجه غشای تخم را پاره کرده و از هوای درون اتاقک هوا، واقع بین این غشا و پوستۀ تخم، تنفس می کند. جوجه های همزاد ممکن است
صدای تق تق ایجاد کنند که سبب ایجاد ارتباط بین آن ها و سایر جوجه های در حال تفریخ می شود، بنابراین، ممکن است تفریخ هم زمان اتفاق بیفتد. این امر اغلب در پرندگانی دیده می شود که جوجه ها روی زمین از تخم خارج می شوند و معمولاً جوجه ها لانه را بلافاصله بعد از خارج شدن از تخم ترک می کنند. این امر با عدم استقرار طولانی در یک محل مانع از یافتن لانه به دست شکارچی می شوند. بلدرچین ماده در مدتی بیشتر از دو هفته تخم گذاری می کند، با این حال همۀ جوجه ها با هم از تخم خارج می شوند. برای بیرون آمدن از تخم، جوجه باید به پوسته فشار وارد آورد. با آن که
منقار جوجه هنوز نرم است، ولی بالای آن یک دندان منقار یا دندان تخم دارد که خارکی کوچک و معمولاً روی
نوک منقار است و با آن پوسته را فشار می دهد. ماهیچه ای خاص در پشت گردن جوجه وجود دارد که قدرت بسیاری به جوجه می دهد تا به پوسته ضربه بزند. همچنین، ممکن است جوجه با پاهایش به پوسته لگد بزند.
علم مطالعۀ پرندگان به پرنده شناسی موسوم است.
اقدامات حفاظتی. در بیشتر کشورها، اکنون از پرندگان رسماً محافظت می شود. محافظت از پرندگانی که مانع گسترش حشرات مضر، حلزون ها، حلزون های بی صدف،
موش ها و موش های آبی و بدین ترتیب، برای کشاورزی مفیدند در اولویت است.
رفتار قلمرو (رفتار قلمرو).در هر گونه، نرها ممکن است از ناحیه یا قلمروشان در مقابل نر رقیب دفاع کنند. اندازۀ قلمرو در گونه های گوناگون متفاوت است. غاز دریایی شمالی پرندۀ دریایی
پلیکان مانندی است که به صورت کلنی های فشرده در پرتگاه های جزایر صخره ای لانه می سازد و ممکن است از ناحیه ای محصور دفاع کند که فقط به وسعت منطقه ای باشد که یک ماده در آن جا می نشیند و با منقارش آن جا را علامت گذاری می کند، در حالی که
سینه سرخ از قلمروی به وسعت نیم هکتار دفاع می کند. هنگامی که یک پرندۀ آوازه خوان قلمرو خود را انتخاب کرد، آواز می خواند تا برای دست یافتن به دو منظور جلوه گری کند: اعلام حضور در برابر رقیب دارندۀ قلمرو، و جلب ماده. آواز باید برای ماده مشخص کند که خواننده یک نر دارندۀ قلمروی از گونه صحیح و در شرایط تولیدمثلی است و بنابراین، به مثابۀ مکانیسم جداسازی گونه ها مهم است. گونه های نزدیک به هم در برخی زیستگاه ها هم پوشانی دارند. مثلاً چکاوک اروپایی و سسک پا سفید اغلب آشکارا آواز های ویژۀ متفاوتی دارند. آواز باید به اندازۀ کافی کلیشه ای باشد تا سایر اعضای گونه آن را تشخیص دهند، اما تنوع نیز در این محدوده مشاهده می شود. اعضای گونۀ نوعی سهره (سهرۀ جنگلی) ممکن است چندین آواز متفاوت داشته باشند و همۀ آن ها را آوازهای این نوع سهره می دانند. شاید تفاوت این آوازها در تعداد نُت های آواز یا در نوع و طرز قرار گرفتن این نت ها باشد. در گونه هایی که آواز نمی خوانند، ممکن است نمایش های مشاهده پذیر مشابه آواز عمل کنند. گونه های متفاوت پرندگانی که در یک منطقه زندگی می کنند، معمولاً احتیاجات غذایی متفاوت، عادت لانه سازی متفاوت، و آواز و رفتار جفت یابی خاص دارند که هم مانع از تولید مثل میان آن ها است، و هم رقابت بین گونه ای را کاهش می دهد.
