پان ترکیسم

[ویکی فقه] پانْ تُرکیسْم، یا پان تورکیسم، ایدئولوژی ملی گرایانه (ناسیونالیستی) و توسعه طلبانه ای که بر پایۀ آن کلیۀ مردمانی که به زبان ترکی سخن می گویند (از جمله همۀ ترکی زبانان مسلمان) ملت واحدی هستند که باید تحت رهبری در دولتی واحد متحد شوند.
هدف اصلی پان ترکیسم گونه ای وحدت مادّی ـ فرهنگی همۀ مردمی است که به ظاهر و یا به درستی ریشه های ترکی دارند و در داخل و یا خارج از شبه جزیرۀ آناتولی زندگی می کنند. گرچه پان ترکیسم از درون پان تورانیسم سربرآورده است، با این وصف، میان پان ترکیسم و پان تورانیسم تفاوتهایی وجود دارد. هدف پان ترکیسم گردآوردن همۀ ترکی زبانان، از جمله ترکی زبانان قبرس، بلغارستان، شبه جزیرۀ بالکان، آسیای مرکزی، عراق، ایران، افغانستان، ایالت سین کیانگ ترکستان چین، قفقاز، کریمه، ماوراء قفقاز، تاتارستان، حوالی رود ولگا و سیبری تحت رهبری ترکیه است.
ظهور ایدئولوژی پان ترکیسم
پان ترکیسم بنا بر ماهیت خویش ایدئولوژی و جنبشی الحاق گراست که بر احساس و دیدگاه کهای ریشه دار پیروان خود متکی است. در نیمۀ دوم سدۀ ۱۳ق/۱۹م اسلام عامل پیوندِ ساکنان امپراتوری عثمانی بود و حتیٰ در دوران فرمانروایی سلطان عبدالحمید دوم (۱۲۵۸-۱۳۳۶ق/۱۸۴۲-۱۹۱۸م) و پیش از آن، اطلاق کلمۀ «ترک» در میان گروهی از مردم خوش آیند نمی نمود. گروهی از روشنفکران درون امپراتوری عثمانی (ایچ تورک لر) نسبت به رنج ترکان بیرونی تابع امپراطوری روسیه (دیش تورک لر) ابراز همدردی می کردند که موافق طبع دربار عثمانی نبود. اینان به ترک گرایی (تورک چولوق، ترکیسم) روی آوردند که زمینۀ مناسبی برای ظهور ایدئولوژی پان ترکیسم بود. یکی از این روشنفکران علی سواوی۲ بود که به سببِ تحریک مردم استانبول به ترک گرایی اعدام شد.
طرح امپراتوری ترک
آرمینیوس وامبری (۱۸۳۲-۱۹۱۳م) جهانگرد یهودیِ مجارستانی از نخستین کسانی بود که به تعلق همۀ گروه های ترکی زبان به یک نژاد اشاره کرد و متذکر گردید که این گروه ها تنها بر پایۀ «نشانه های فیزیکی و رسم و رسومات به شعبه های فرعی تقسیم می شوند». وی در کتاب خود (که در ۱۲۸۲ق/۱۸۶۵م انتشار یافته، و با عنوان سیاحت درویشی دروغین در خانات آسیای میانه به فارسی نیز ترجمه شده است) طرح امپراتوری ترک را ارائه کرد و متذکر شد که آل عثمان به سبب داشتن دودمان ترکی می تواند بر پایۀ عناصر خویشاوندی گونه گونی که از طریق زبان مشترک و مذهب و تاریخ به هم پیوسته اند، امپراتوری وسیعی را از سواحل دریای آدریاتیک تا چین بنیاد نهد که از امپراتوری بزرگ خاندان رومانف به مراتب بزرگ تر و نیرومندتر باشد، زیرا رومانف ناهماهنگ ترین و نامتجانس ترین عناصر را از طریق زور و نیزنگ برای ترتیب دادن امپراتوری خود به کار گرفته است؛ حال آن که اهالی شبه جزیرۀ آناتولی، آذربایجانی ها، ترکمن ها، ازبک ها، قرقیزها و تاتارها اجزائی هستند که از ترکیب آن ها نیروی عظیم ترکی می تواند سازمان یابد. این سازمان قدر مسلم بهتر از ترکیۀ کنونی قادر به مقابله با رقیب بزرگ شمالی (روسیه) خواهد بود. گرچه وامبری چندی بعد از نظر خود عدول ورزید و پان ترکیسم را پنداری واهی نامید، ولی تصویری که از امپراتوری ترکان ارائه کرده بود، بعدها در گروه «ترکان جوان» مؤثر افتاد و در تشکل پان ترکیسم نقشی اساسی یافت.
چهره های اشاعه کننده پان ترکیسم
...

پانْ ترکیسم
جنبش سیاسی اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰ با هدف وحدت سیاسی همۀ اقوام ترک زبان، از چین تا بالکان. این جنبش نخست از میان ترکان کریمه و ولگا آغاز شد و بدواً درصدد متحدساختن ترک های امپراتوری عثمانی و امپراتوری روسیه، علیه سلطۀ روزافزون روسیۀ تزاری بود. در ۱۸۳۳ اسماعیل گاسپرینسکی، از ترکان کریمه، با تأسیس روزنامۀ ترکی ترجمان در کریمۀ تزاری، «وحدت زبان، اندیشه و عمل» همۀ مردمان ترک زبان در امپراتوری های عثمانی و روسیه را اعلام کرد. در ۱۹۱۱ یوسف آکتشورا اوغلو روزنامه ای مشابه، به نام «تورک یوردو» (سرزمین ترک) در قسطنطنیه بنیاد گذاشت. در همین ایام ضیا گوکالپ و خالد ادیب آدی وار به تجلیل از گذشتۀ افسانه ای و آیندۀ نژاد ترک همت گماشتند. نماد جنبش ماده گرگ خاکستری است، که مام نژاد ترک شمرده می شود و مورد پرستش ترک ها قبل از گرویدن به اسلام بود. دولت عثمانی در جنگ جهانی اول رسماً به تبلیغ پان ترکیسم پرداخت. در دهۀ ۱۹۲۰ مصطفی کمال (آتاتورک) کوشید به جای پان ترکیسم، ناسیونالیسم در داخل مرزهای ترکیه را ترویج کند. در جنگ جهانی دوم، در برابر استالین که منادی احیای پان اسلاویسم بود، بار دیگر جنبش پان ترکیسم، هرچند نه با قوت و شدت پیشین، در میان گروه هایی از ترکان جان تازه ای گرفت.