پاشا

[ویکی فقه] پاشا، عنوان یا لقب دولتمردان عالی رتبۀ لشکری و کشوری در امپراتوری عثمانی که از جانب سلطان به آنان اعطا می شد. این عنوان در سراسر قلمرو امپراتوری از آناتولی و روم ایلی تا سرزمین های عربی خاورمیانه و شبه جزیره و شمال افریقا و متصرفات اروپایی این دولت متداول بود.
زمان شروع استعمال این واژه به طور دقیق روشن نیست، ولی به اقرب احتمال قبل از عثمانیان در میان مغولان معمول بوده است، حتیٰ در مآخذ روزگار سلجوقیان آسیای صغیر نام هایی نظیر علی پاشا دیده می شود. نیز کاربردهایی نظیر «ای پشا» در اشعار ترکی دیوان بهاءالدین سلطان ولد فرزند جلال الدین که خطاب به خداوند است، از سابقۀ کهن تر این واژه حکایت دارد، اما با آنچه مسلم است، عثمانی ها از نخستین سال های شکل گیری دولت خود، استفاده از این لقب را مرسوم ساختند و آن را به جای «بویان» (شاه زاده و امیر) متداول در میان ایلخانان و «وزیر» رایج در عصر سلجوقیان به کار می بردند. در آغاز، استفاده از این لقب در انحصار اعضا و وابستگان خاندان سلطنت بود، اما پس از مدتی عمومیت یافت و شاه زادگان از آن پس لقب «چلبی سلطان» می گرفتند. از مأموران عالی رتبۀ کشوری، وزرا، بیگلربیگی ها، میرمیران و امیرالامرا، و از لشکریان، دارندگان توغ، (تاجی از موی دم اسب که بر حسب مقام و موقعیت امرا، به آن ها داده می شد، نک : ) یعنی مشیر (مارشال)، فریق (سپهبد) و میرلوا (سرلشکر) به این لقب ملقب بودند.
نخستین خاندان سلطنتی ملقب به پاشا
علاءالدین پسر عثمان غازی، بنیان گذار سلطنت عثمانی، و نیز سلیما پسر ارشد اورخان بن عثمان، نخستین وابستگان خاندان سلطنتی بودند که به پاشا ملقب شدند. علما، فضلا و عارفان نیز گاه عنوان پاشا می یافتند. کسانی چون دانشمند معروف، عارف بالله ملقب به مخلص پاشا، پسر او عاشق پاشا، پدر عاشق پاشازاده مؤلف تاریخ عاشق پاشا در تاریخ عثمانی، از آن جمله اند. شاعران و ادبا، بانوان منسوب به خاندان سلطنت مانند پاشاخاتون، عمۀ شاه اسماعیل صفوی، و نیز مادر خدیومصر در سدۀ ۱۳ق/۱۹م، یعنی والده پاشا نیز گاه با این عنوان نامیده می شدند.
نخستین اشخاس ملقب به پاشا
معمولاً عنوان پاشا که به شکل پسوند به کار می رفت، موروثی نبود و دارندگان آن تیول نداشتند. نخستین شخص، غیر از افراد خاندان سلطنت ـ که به طور رسمی عنوان پاشا گرفت ـ لالا شاهین پاشا، للۀ سلطان مراد اول و بیگلربیگی روم ایلی بود. همچنین اولین صدراعظمی که پس از برقراری منصب صدارت، عنوان پاشا یافت، چاندرلی قره خلیل است که خیرالدین پاشا لقب گرفت. برخی از وزرا نیز پاشا نامیده می شدند. این وزرا که به سبب اجتماع در زیر گنبد در دربار عثمانی به وزیران قبه معروف اند (نخست ۳وزیر که تا ۹ نفر افزایش یافت)، همگی عنوان پاشا داشتند.
گسترش پاشاها در دولت عثمانی
...

(در عربی باشا) بالاترین عنوان یا لقب افتخاری در دوران حکومت عثمانی. این عنوان را سلطان به برخی از صاحب منصبان عالی رتبه کشوری و لشکری اعطا می کرد. خاورشناس اتریشی، هامر ـ پورگشتال، عنوان پاشا را صورت کوتاه شدۀ لقب «پای شاه» می دانست و بعضی دیگر از لغت شناسان این لقب را صورت تحریف شدۀ واژۀ ترکی بِشه (مترادف آغا) به معنای برادر بزرگ تر ذکر کرده اند؛ و قابل قبول ترین نظریه این است که پاشا صورت کوتاه شدۀ واژۀ فارسی «پادشا» است. این لقب به صورت رسمی از روزگار سلطان مراد اول (۷۶۱ـ۷۹۱ق) متداول شد. در قرن ۱۹ شمار پاشاها افزایش یافت و عنوان پاشا به وزرا، والیان، و امرا اعطا می شد. عنوان افتخاری پاشا موروثی نبود و به زوجه ها منتقل نمی شد و تیولی به دارندگان آن تعلق نمی گرفت. این لقب سرانجام در ۱۹۳۴ از طرف مجلس کبیر ملی ترکیه موقوف شد. در سرزمین های تازه استقلال یافته عثمانی همچون مصر، عراق و سوریه نیز به کار گرفته نشد.