هنر مفهومی

هنر مَفهومی (conceptual art)
آبریزگاه، اثر مارسل دوشان
گونه ای از هنر مدرنکه در آن مفهوم اثر، اساس کار به شمار می رود، و نمود بصریآن دارای اهمیت ثانویه (چه بسا بی اهمیت) تلقی می شود. هنر مفهومی بسیار بحث انگیز بوده است. طرفدارانش اعتقاد دارند که هنر مفهومی مرزهای هنر را به طور نظرگیری گسترش داده است، و مخالفانش آن را مبتذل و متظاهرانه می دانند. ریشه های هنر مفهومی را می توان در کار مارسل دوشانیافت، که از دهۀ دوم قرن ۲۰ با عرف ستیزی در آثار خویش، ارزش های سنّتی جهان هنر را مورد تردید قرار داد. (← دوشان، مارسل) با این حال هنر مفهومی تا اواخر دهۀ ۱۹۶۰ نامی نداشت، و به رسمیت شناخته نشده بود. اما از این زمان به بعد در کنار جنبش های دیگری همچون آرته پوورا، هنر خاکی، و هنر اجرابه سرعت رواج یافت و رونق گرفت. همۀ این جنبش ها سعی داشتند، نگذارند اثر هنری به یک «عنصر» کلکسیونی و موزه پسند بدل شود و ارزش تجاری پیدا کند؛ لیکن هنر مفهومی نیز همچون دیگر گونه های هنریِ مشابه خود توفیق نیافت، و آثار آنان و مستندسازی آثارشان ارزش تجاری پیدا کرد. هنر مفهومی در نیمه های دهۀ ۱۹۷۰، دورۀ اوج محبوبیت خود را پشت سر گذاشت، اما در دهۀ ۱۹۸۰ مجدداً علاقه مندان بسیاری یافت؛ گاه آثار این گرایشِ دوباره را نومفهومیخوانده اند. نمایندگان هنر مفهومی به مقولات جدی سیاسی و اجتماعی نیز پرداخته اند، ولی درگیر تحلیل پیچیدۀ ماهیت هنر شده اند. آنان در خلق آثارشان از رسانه های بسیار متنوع بهره می گیرند؛ از جمله نمودار، عکس، نوار ویدئویی، و مانند آن. بعضی از آثار مفهومی وجود مادی ندارند. مثلاً در ۱۹۶۹ رابرت بَری، هنرمند امریکایی، در کاری با نام قطعۀ تله پاتیکه از یک تصور محض تشکیل می شد، به گفتۀ خود کوشید در ارتباطی ذهنی، اثری هنری را که در افکاری غیر قابل تبدیل به کلام یا تصویر خلاصه می شد، به مخاطب انتقال دهد.