هفت اورنگ یکی از آثار منظوم جامی است که از هفت بخش تشکیل شده است. این اثر سرشار از قصه ها و داستانهای تعلیمی و تمثیلی است. [ ۱] تعداد کل بیتهای هفت اورنگ جامی حدود ۲۳۶۴۰ بیت است. [ ۲]
هر هفت
منظومهٔ یادشده، در قالب
مثنوی سروده شده اند، قالبی مناسب روایت داستان های حماسی، تاریخی، عاشقانه و اندرزگونه. سه منظومه از این میان، عاشقانه های تمثیلی است، مشتمل بر یوسف و زلیخا،
لیلی و مجنون و سلامان و آبسال. مثنوی های سلسلةالذهب، سبحةالابرار و تحفةالاحرار راوی داستان هایی آموزنده اند، و اسکندرنامه یا خردنامهٔ اسکندری منظومه ای ست حماسی و آموزنده. تاریخ سرایش اثر به یقین مشخص نیست ( ۸۷۳ ه. ق. روایت شده ) ، همچنین روشن نیست که این منظومه به دستور
سلطان حسین بایقرا سروده شده باشد. آنچه روشن است، این که جامی در شیوهٔ سرایش این اثر، از شعرای پیشین و به طور مشخص از
نظامی گنجوی تأثیر پذیرفته است. مضمون هفت اورنگ از اندیشه های صوفیه، علی الخصوص فرقهٔ
نقشبندیه متأثر است، که جامی در جوانی پیرو آن بود. چه اینکه در ۸۶۱ هجری قمری، مرشد نقشبندیه در
هرات بود. زبان جامی در این اثر، چون دیگر ادیبان صوفی مسلک، سرشار از
استعاره و نماد عارفانه است. با این فرض که انتقال و درک مفاهیم عرفانی، فلسفی و اخلاقی به مخاطب ساده نیست، حکایت ها در قالبی تمثیلی، و از زبان شخصیت های انسانی و حیوانی روایت شده است. [ ۳]
• مثنوی سلسلةالذهب در مسایل دینی و اخلاقی همراه با قصص گوناگون که به نام سلطان حسین بایقرا سروده شده است.
•
سلامان و ابسال که روایتی است از داستان عاشقانه و
عرفانی سلامان و ابسال از منابع یونانی و پیش از جامی، سیناپور و دیگران آن را تصنیف کرده اند.
• تحفةالاحرار مثنوی عرفانی و دینی است به نام خواجه ناصرالدین نقشبندی.
• سبحةالابرار نیز در
تصوف و مسایل اخلاقی همراه با تمثیلات بسیار است.
• یوسف و زلیخا که بهترین مثنوی های جامی و به نام سلطان حسین است.
• لیلی و مجنون که روایتی از داستان لیلی و مجنون است.
• خردنامه اسکندری در حکمت و مسایل فلسفی.
به نظر می رسد همزمانی سرودن هفت اورنگ، با عصر طلایی تیموریان، و حضور نگارگری بنام، چون
کمال الدین بهزاد در دربار سلطان حسین بایقرا، موجب شده تا جامی به اهمیت نقاشی در درک پیام های هفت اورنگ پی ببرد. هفت اورنگ در زمان حیات جامی تصویرگری شده، به گواه وجود نگاره هایی از داستان یوسف و زلیخا، مشابه نگاره هایی که برای
بوستان سعدی توسط بهزاد نقاشی شده اند. محبوبیت و شهرت جامی پس از درگذشت اش به سال ۸۹۸ ه. ق. رو به کاهش گذاشت، صفویان که در ۹۰۷ ه. ق. به قدرت رسیدند، تاب تحمل فرقهٔ نقشبندیه را نداشتند، تا آنجا که
شاه اسماعیل اول ( ۹۰۷ تا ۹۳۱ ه. ق ) ، به سبب انزجار از جامی، قصد داشت مقبره اش را در هرات تخریب کند. [ ۴] علی رغم این محدودیت ها، مصور سازی هفت اورنگ در سراسر دورهٔ صفویه ادامه یافت. از دوران مذکور، دست کم دویست جلد مشتمل بر هر هفت منظومه، منتخب ها و منظومه های مصور جداگانه در دست است. نمونهٔ کم نظیر و زیبایی از این دوره، تحت عنوان هفت اورنگ ابراهیم میرزا، هم اینک در
نگارخانه هنر فریر نگهداری می شود. [ ۳]
