نیر اعظم

[ویکی فقه] نیر اعظم (کتاب). «نیر اعظم» که در مبحث شناخت نبض و انواع آن، به زبان فارسی نگاشته شده، تالیف حکیم محمداعظم ناظم جهان، از مشاهیر و اکابر اطبای هندوستان است. مبحث نبض از مهم ترین و در عین حال مشکل ترین مباحث در طب سنتی است. کتاب «نیر اعظم» از سلسله کتاب های پزشکی حکیم محمداعظم است که به این مبحث اختصاص دارد و مؤلف با بیانی شیوا و روان، مهم ترین مسائل مربوط به نبض را به رشته تحریر درآورده است.
مؤلف، در مقدمه کتاب انگیزه اش را از نگارش این اثر چنین بازگو می کند: «معترف به قصور فهم و وجدان، مفتقر به غفران رب رحمان، محمداعظم خان، ولد سلطان الاطباء، ملک الحکماء، حکیم شاه اعظم خان- غفر الله لهما- می گوید که چون نبض از دلائل کلیه احوال بدن است و در معرفت او فوائد بسیار و منافع بی شمار متیقن، لهذا خواستم که در آن، رساله ای متضمن فوائدی که از آن اکثر کتب طبیه خالی است و سیما از اقسام مرکبات غیر مشهوره نبض و اسباب او که احدی از متقدمین سلف و متاخرین خلف مفصلا به ذکر آن نپرداخته، بنویسم تا سائر اعزه از مطالعه آن انتفاع کثیر حاصل نمایند و راقم آثم را به دعای حسن خاتمت یاد فرمایند و اگر در محلی سهو و نسیان که از لوازم انسان است دریابند به قلم عفو اصلاح دهند و این رساله را از جهت اشتمال او بر کثرت افادت و هم به مناسبت اسم خود، موسوم به نیر اعظم ساختم و بنایش به یک مقدمه و دو تعلیم و خاتمه نهادم و طرفه تر آنکه تاریخ اختتام او نیز از این اسم برمی آید. تکه آخر این عبارت، اشاره به تاریخ تالیف این رساله دارد؛ یعنی مجموع ابجدی حروف نیر اعظم، مطابق سال تالیف آن است که مجموع این حروف، سال ۱۲۷۱ ق را به عنوان سال تالیف نشان می دهد.
ساختار کتاب
کتاب، دارای یک مقدمه، دو بخش و یا به تعبیر مؤلف، دو تعلیم و خاتمه است. مقدمه، خود، دارای چند بخش به عنوان فائده است و در آن به بعضی از مسائل کلی و پیش درآمد مباحث نبض پرداخته می شود.
گزارش محتوا
تعلیم اول، در بیان اجناس ده گانه ادله نبض و اسباب آنهاست. مؤلف در این قسمت، هر جنس از اجناس ده گانه را به صورت جداگانه معرفی کرده و توضیح می دهد. تعلیم دوم، به بیان اقسام نبض مرکب اختصاص دارد. این بخش خود به دو قسم تحت عنوان مقاله تقسیم می شود. مقاله اول، در بیان اقسام نبض مرکب به اعتبار عظم و صغر و ضعف و بطؤ و تواتر و سرعت و تفاوت و صلابت و لین و امتلاء و خلا حسب ترکیب ثنایی و ثلاثی و رباعی و خماسی و سداسی است. این مقاله، خود، مشتمل بر پنج فصل است و در هر فصل، اقسامی از نبض مرکب بیان می شود. مقاله دوم، در بیان اقسام نبض مرکب مختلف است. در این مقاله، چهارده قسم نبض مورد بررسی قرار می گیرد. خاتمه، مشتمل بر بیان تفاوت دیدگاه مؤلف با ابوعلی سینا و مؤلف «کامل الصناعة» در پرداختن به اقسام نبض امزجه و فصول و بلدان و سحنه و... است. در این بخش، مؤلف، با تنظیم جداولی جایگاه این اقسام از نبض را در کتاب مشخص کرده است. چنان که در ابتدا گفتیم و مؤلف نیز در خطبه آغازین تصریح کرده، مبحث نبض از مهم ترین مباحث شناخت بیماری ها است. از سویی، گوناگونی مباحث و وجود اصطلاحات و تعابیر فراوان در این مبحث، باعث شده که نبض، از جمله مشکل ترین مباحث طب سنتی تلقی گردد، چنان که ابوعلی سینا نیز به این مطلب تصریح نموده است. با این حال، کتاب «نیر اعظم»، بسیاری از این سختی ها را هموار نموده است. حکیم محمداعظم خان، از سویی کوشیده که مهم ترین مباحث نبض را مطرح کند و چیزی را از قلم فروگذار ننماید و از سویی با ترتیب منطقی، هر مبحث را در محل خودش مطرح کرده و این باعث شده کسی که به این اثر مراجعه می کند دچار سردرگمی نشود. ویژگی دیگراین اثر، خلاصه بودن آن است. این اثر، بر خلاف دیگر آثار حکیم محمداعظم خان، خالی از نقل اقوال دیگر و مناقشه با پزشکان دیگر است و این کار، حجم کتاب را کمتر و یادگیری مطالب آن را آسان تر نموده است، البته مؤلف، هر از گاهی، به نقل قولی پرداخته ، ولی این موارد بسیار کم است.
وضعیت کتاب
...