نظریه امام خمینی در قاعده لا ضرر

[ویکی فقه] امام خمینی رحمة الله علیه در مورد « قاعده لا ضرر » نظریاتی دارند که به آن پرداخته می شود.
این نظر مبتنی بر دو مقدمه است که به نحو اختصار توضیح داده می شوند:
← تفکیک بین وظائف
امام خمینی (قدس سره) بعد از ذکر این مقدمات در نتیجه گیری می فرمایند: این که حدیث لا ضرر و لا ضرار در مسند احمد بن حنبل به روایت عبادة بن ثابت در ضمن قضاوت های پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلّم نقل شده است به این تعبیر که «و قضی ان لا ضرر و لا ضرار»، نشان می دهد که حکم مذکور ظاهرا از جمله احکام قضایی است که پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلّم در مقام قضا صادر کرده اند. ولی باید دانست که پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلّم واقعا در مقام مخاصمه و قطع مرافعه بین مرد انصاری و سمرة بن جندب چنین حکمی نداده است؛ زیرا اصل زمین یا درخت خرما ، محل نزاع بین انصاری و سمره نبوده و در مالکیت آن خصومتی وجود نداشته است، بلکه مرد انصاری شکایت داشت که سمره با طرز رفتارش باعث مزاحمت برای خانواده او شده و آسایش را از آنان سلب کرده و به رسول الله صلی الله علیه و آله وسلّم تظلم نمی کرد تا میان آنان قضاوت کرده، صاحب حق را مشخص کند، بلکه از این نظر که رسول الله صلی الله علیه و آله وسلّم حاکم بر مسلمین و رئیس و زمامدار آنان بود عرض حال کرد تا از او رفع ظلم و تعدی کند و بنا بر تعریفی که از قضا شده است: «القضاء هو فصل الخصومة بین المتخاصمین» درمی یابیم که حکم مذکور، یک حکم قضایی به معنای فقهی کلمه نیست؛ (تحلیل کلام ایشان به بیان فوق از خود نگارنده است.) هر چند در ظاهر و بادی امر، و خصوصا با توجه به طرز نقل حدیث و تبویب تاریخی آن، به ذهن چنین می رسد.چاره مشکل با توجه به مطالبی که گفته شد، این است که حکم مذکور را از جمله احکام حکومتی و اجرایی رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم محسوب کنیم. به این ترتیب، مفاد جمله این می شود که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله وسلّم در مقام حکمرانی با بیان فوق به عنوان یک ضابطه حکومتی، مردم تحت امر خود را از ایراد ضرر و خسارت به یکدیگر منع فرموده که البته اطاعت از این فرمان بر مسلمانان واجب است.
تفاوت نظریه شریعت اصفهانی و امام
دیدیم که مرحوم شریعت اصفهانی و امام خمینی در جمله لا ضرر، «لا» را «لا» ی نفی به حساب نیاورده و آن را به معنای نهی دانسته اند و از این حیث با امام (قدس سره) اشتراک عقیده و با مرحوم شیخ انصاری و محقق خراسانی و نراقی اختلاف نظر دارند؛ ولی فرق مهمی بین نظر شریعت اصفهانی و امام خمینی موجود است؛ زیرا مرحوم شریعت، نهی را نهی الهی یعنی نهی قانونی و از احکام اولیه می داند و در توجیه مطلب- چنان که دیدیم- نمونه هایی از آیات را نقل کرده که در آن ها «لا» به معنای نهی به کار رفته است، در حالی که امام خمینی «لا» را در مفهوم نهی- ولی در غیر احکام الهی- می گیرند؛ یعنی نهی را ناشی از حکم الهی نمی دانند، بلکه این گونه نهی را از اعمال رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلّم در مقام اجرا و حکومت که از احکام ثانویه است تلقی می کنند.
← ثمره نظریات
...