نظامیه

نِظامِیّه
عنوان عمومی مدرسه های علمیۀ اسلامی که خواجه نظام الملک طوسی ( ۴۰۸ـ۴۸۵ق)، وزیر دولت سلجوقیان، در شهرهای بزرگ اسلامی، ازجمله در بغداد، اصفهان، نیشابور، بلخ، و هرات تأسیس کرد. نخستین نظامیه، در ۴۵۹ق در بغداد گشایش یافت. مدرسه های نظامیه، تابع سازمانی منظم و اکثراً دارای مسجد و کتابخانه و بیمارستان بودند و استادان و واعظان در آن جا به تربیت و تعلیم طلاب می پرداختند. از میان نظامیه ها، نظامیۀ بغداد شهرت بیشتری دارد. مدارس نظامیه غالباً اختصاص به فرقۀ شافعیه داشت و خواجه نظام الملک خود از پیروان این مذهب بود. ادارۀ اوقاف و امور این مدارس به دست متولی هایی بود که غالباً از طرف سلطان سلجوقی معرفی می شدند. استادان و واعظان نظامیه ها از بین مشاهیر و علمای عهد انتخاب می شدند و کتاب داران نیز از علما و ادبای بزرگ بودند. تدریس و تولیت نظامیۀ اصفهان یا صدریه با آل خجند و تصدی امور نظامیۀ نیشابور بر عهدۀ امام الحرمین جوینی بود؛ تولیت نظامیۀ بغداد را نوادگان خواجه نظام الملک داشتند. مشهورترین استادانی که در مدارس نظامیه به تدریس پرداخته اند عبارت اند از ابوحامد غزالی، صدرالدین خجندی، و ابوالفرج ابن جوزی. چند تن از شاعران مشهور ایران مانند انوری، رشید وطواط، ظهیر فاریابی، و سعدی نیز در این مدارس تحصیل کرده بودند. خطیب تبریزی، که از مشاهیر فضلا و ادبای عصر خود بود، چندی کتابدار نظامیۀ بغداد بوده است. برخی از مدارس نظامیه با نام مدرسان یا محل بنای آن ها خوانده می شدند، چنان که نظامیۀ اصفهان با نام یکی از مدرسان آن، صدرالدین، به صدریه هم مشهور بوده است. نظامیه های شناخته شده در مسیر شرق به غرب عبارت بوده اند از نظامیۀ مرو، نظامیۀ هرات، نظامیۀ بلخ، نظامیۀ نیشابور، نظامیۀ آمل (طبرستان)، نظامیۀ اصفهان، نظامیۀ بصره، نظامیۀ بغداد، نظامیۀ موصل.