موضوع

[ویکی فقه] موضوع هر علمی عبارت است از آن چیزی که در آن علم از احوال و عوارض او گفتگو می شود و قضایای مربوط به او حل می شود.
موضوع هر علمی عبارت است از آن چیزی که در آن علم از احوال و عوارض او گفتگو می شود و قضایای مربوط به او حل می شود. تدبر و تدقیق در مسائل هر علمی و تجزیه ی مسائل آن روشن می کند که همه ی آن مسائل بیان احکام و آثار و عوارض و حالات یک شئ بخصوص است و همان شئ بخصوص است که همه ی آن مسائل را به صورت افراد یک خانواده درآورده است و ما آن را موضوع آن علم می نامیم.
قرابت بین موضوعات علوم
در اینجا یک سؤال مهم برای منطقیین و فلاسفه پیش آمده است و آن اینکه نظر به اینکه موضوعات علوم متباین من جمیع الجهات نیستند بلکه- چنانکه قبلاً اشاره کردیم- قرابتهایی بین موضوعات علوم برقرار است و همان قرابتها منشا خویشاوندی فامیلی و نژادی علوم است مثل اینکه بین «کمّ منفصل» که موضوع علم حساب شمرده شده و «کمّ متصل» که موضوع علم هندسه شمرده شده قرابت جنسی است یعنی هر دو از جنس کمیت هستند، و از طرف دیگر آنچه موضوع یک علم نامیده می شود همواره دارای انواع و اقسامی است و هر نوع و قسمی اختصاص دارد به یک سلسله احکام و عوارض و حالات، مثل اینکه موضوع هندسه که «کمّ متصل» شناخته می شود منقسم می شود به خط و سطح و حجم و هر یک از آنها احوال و عوارض مخصوص به خود دارد، و از طرفی هم کلمه ی «عوارض و احکام» کلمه ی کشداری است و آنچه از عوارض نوع و قسم یک شئ محسوب می شود از عوارض خود آن شئ نیز محسوب می شود و در این صورت یا باید جمیع علوم را علم واحد بدانیم یعنی مسائل مختلف جمیع علوم را به منزله ی افراد یک خانواده و همه را مستقیماً منشعب از یک اصل بدانیم و اختلافات خانوادگی و فامیلی و نژادی را منکر شویم و اختلاف هر علمی را با علم دیگر یک امر قراردادی و وضعی بدانیم و یا آنکه به هر اندازه که موضوعات، انواع و اقسام پیدا می کنند علوم را متکثر و مختلف بدانیم مثلاً هندسه را مجموعه ای از سه علم (علم الخط و علم السطح و علم الحجم) بدانیم بلکه نظر به اینکه ممکن است هر یک از این سه نیز انقساماتی پیدا کنند مثل انقسام خط به مستقیم و منحنی، انقسامات جزئی تری برای آن علم قائل شویم.
جامع مشترک موضوع علم
علاوه بر اینکه موضوعات علوم متباینات من جمیع الجهات نیستند و بین آنها وجه مشترک هایی در کار است، احیانا می بینیم که موضوع یک علم عیناً جامع مشترک موضوع علم دیگر با یک رشته اشیاء دیگر است مثل آنکه موضوع علم النبات جامع مشترک موضوع علم الحیوان و یک عده از اشیاء است و همین طور... منطقیین و فلاسفه به این سؤال پاسخ داده اند. حاصل آنچه در مقام پاسخ به این سؤال بیان شده این است که عوارض و احکامی که به یک شئ نسبت داده می شود بر دو قسم است: عوارض اولیه یا عوارض ذاتیه، و عوارض ثانویه یا عوارض غریبه؛ و در مقام تمیز عوارض ذاتیه از عوارض غریبه تحقیقات نیکو و ارجمندی به عمل آمده و آن کس که از همه بیشتر و بهتر این مطلب را تحقیق کرده ابن سینا در کتب منطقیه ی خویش و بالخصوص منطق الشفا است هر چند متاخرین نکات لازمی را که وی یافته است درک نکرده اند و به راههای دیگر رفته اند و همین جهت موجب اضطراب و اختلاف آراء زیادی در آن مساله شده تا آنجا که از طرف برخی از غیر منطقیین عقاید عجیب و گزافه مانندی در این زمینه اظهار شده است. چنانکه معلوم شد در مساله ی تمایز و تشابه علوم و طبقه بندی آنها نکته ی حساسی که از نظر منطقی هست همانا تمیز و تشخیص عوارض ذاتیه از عوارض غریبه است و تمیز و تشخیص این جهت احتیاج به مقدمات منطقی زیادی دارد که از عهده ی این مقدمه و این مقاله خارج است و طالبین باید به کتب منطقیه و بالاخص کتب ابن سینا مراجعه کنند.
توضیح یک نکته
...

(یا: مستعمل) اصطلاحی در منطق شامل پنج معنی: ۱. در برابر محمول؛ یکی از دو جزء قضیۀ حملیه است که از آن به محکومٌ علیه و مسندٌالیه نیز تعبیر می شود و آن جزئی است که جزء دیگر (محمول) به ایجاب یا سلب بدان نسبت داده می شود، مانند «انسان» در قضیه های «انسان ناطق است»؛ «انسان پرنده نیست»؛ ۲. محلِّ بی نیاز از حال؛ مانند جسم که موضوع و محلّ است برای رنگ و شکل، ولی خود بی نیاز از رنگ و شکل است؛ ۳. موضوع علم؛ که در علم در باب اَعراض ذاتی و خواص آن بحث می شود، مانند عدد که موضوع علم حساب است و عوارض ذاتی آن چهار عمل اصلی است که مسائل علم حساب به شمار می آیند؛ ۴. در برابر مهمل؛ چون الفاظ موضوع اند برای معانی گوناگون، به همین سبب از آن ها به «مستعمل» و «مفید» و «موضوع» تعبیر می شود و مهمل، لفظی است بی معنا؛ ۵. در برابر مشتق؛ زیرا در اصطلاح منطق از «جامد» در برابر «مشتق» به موضوع تعبیر می شود.