منطقه ۱۳ شهرداری تهران

منطقه سیزده شهرداری تهران یکی از مناطق شهری تهران است. این منطقه که در شرق تهران قرار دارد از شمال به خیابان دماوند، از شرق به بزرگراه یاسینی، از جنوب به خیابان پیروزی و از غرب به خیابان هفده شهریور محدود می شود. [ ۳] این منطقه واقع شده در منتهی الیه بخش شرقی شهر تهران با مناطقی دیگر همسایه است؛ از شمال به مناطق منطقه چهار، منطقه هشت ومنطقه هفت ( محور دماوند ) ، از غرب به منطقه دوازده ( محور ۱۷ شهریور ) ، از جنوب به منطقه چهارده ( محور پیروزی ) و از شرق به بزرگراه اسبدوانی و سرخه حصار ( حریم شرق تهران ) محدود می شود. این منطقه در عرض جغرافیاییً۲۶ َ ۴۲° ۳۵ شمالی و طول جغرافیاییً۳۵ َ ۲۹ °۵۱ شرقی قرار دارد. [ ۲] مساحت منطقه در حدود ۱۲٫۹ کیلومترمربع می باشد و از این سطح حدود ۹٫۳ کیلومترمربع به بافت پر شهری و مابقی اراضی نظامی، صنایع و … می باشد. [ ۴] همچنین حریم منطقه ۱۳ با مساحت ۸۰ کیلومترمربع شامل روستاهای سرخه حصار، همه سین ( ده ترکمن ) ، اراضی موسوم به زیتون، ترقیون، سنجریون، خجیر و پارک های جنگلی پارک ملی سرخه حصار، پارک ملی خجیر و سعیدآباد می شود. [ ۴] این منطقه در سال های دهه چهل شاهد یکی از اعتراض های خونین مردم تهران بوده است[ ۵] [ ۲] که در روایت های تاریخی از آن به عنوان جمعه سیاه یاد می شود. [ ۶] مستند به گزارش های تاریخی در تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ خورشیدی، اعتراض مردم در محله های جنوبی و میدان شهدا ( ژالهٔ سابق ) تهران، منجر به سرکوب خونین تظاهرکنندگان توسط چریک های مسلح فلسطینی ولی به نام نیروهای نظامی ارتش شاهنشاهی ایران شد. [ ۷]
بررسی کلی سیر پیدایش و گسترش بخش های مختلف منطقه سیزده نشان می دهد؛ این منطقه به لحاظ قدمت و تاریخ تکوین به سه بخش مجزا قابل تفکیک می باشد. این سه بخش به این شرح است. بخش غربی ناحیه یک در غربی ترین قسمت منطقه واقع شده است. شامل بافت و کالبدی عمدتاً فرسوده و قدیمی است. این بخش بین خیابان ۱۷ شهریور و خیابان مهام قرار دارد و در فاصله سال های ۱۳۰۰ تا ۱۳۳۵ شکل گرفته است. از مهم ترین ابنیه در این محدوده، شرکت برق منطقه ای در مجاورت میدان شهدا و کارخانه مهمات سازی در مجاورت محور پیروزی است. این از ابنیه تاریخی بین سال های ۱۳۰۵ تا ۱۳۲۰ به وجود آمدند. [ ۵] [ ۲]
• غرب پادگان نیروی هوایی و خیابان خاقانی به عنوان دومین بخش تاریخی منطقه سیزده، بین خیابان مهام در غرب پادگان نیروی هوایی و خیابان خاقانی در شرق تهران نو گسترده شده است. این بخش هم عمدتاً طی سال های ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۵ شکل گرفته است. [ ۵] [ ۲] این بخش به علت قرارگیری پادگان نیروی هوایی در مرکزیت آن دچار ساختار گسسته و ناهمگن خصوصاً در قسمت غربی است و برخلاف قسمت غربی از سلسله مراتب صحیحی برخوردار نیست. به واقع در بخش غربی به واسطه وجود پادگان یاد شده شریان های ارتباطی قطع شده و بافت مسکونی به صورت باریکه ای در حاشیه معابر اصلی قرار گرفته است. [ ۵] [ ۲] در بخش شرقی وجود محله های طراحی شده تهران نو و نیروی هوایی که در سال های ۱۳۲۵ تا ۱۳۴۵ و سال های ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۵ شکل گرفته، از ساختاری نسبتاً منسجم و کالبدی مناسب برخوردارند. این بخش که متأخرترین بافت منطقه می باشد. از سال ۱۳۵۵ به بعد شکل گرفته است. محرک اصلی توسعه واقع شدن در جوار محور دماوند به عنوان مهم ترین محور ورودی شرق تهران است. در این محدوده واحدهای ریز و درشت کارگاهی و صنعتی و به تدریج گسترش یافته است. همچنین وجود پایانه شرق و قرارگیری آن در حاشیه شمالی جنگل سرخه حصار از دیگر عوامل محرک توسعه و گسترش این بخش عنوان شده است. [ ۵] [ ۲]
• در دوره رضا شاه بیشترین توسعه کالبدی شهر تهران در جهت شمال اتفاق افتاد توسعه ارتباطات شهری و خیابان کشی های جدید نیز به همراه رواج استفاده از وسایط موتوری این روند را سرعت بخشید. [ ۵] [ ۲] در این میان بیشترین توسعه فیزیکی، پیرامون دروازه شمیران ( میدان بوعلی ) رخ داد. این منطقه کانون اصلی گسترش تهران به سمت شمال شرق و شرق شد. دروازه دوشان تپه ( میدان شهدا ) بعدها این نقش را به میدان فوزیه ( امام حسین فعلی ) می بخشد. توسعه به سوی جاده مازندران و خیابان های دوشان تپه و عشرت آباد، دروازه شمیران را به یک مرکز توسعه شمالی در این بخش از شهر تبدیل کرد. از دیگر تغییرات در این زمان در محدوده منطقه فعلی رخ می دهد، تأسیس کارخانه برق تهران در میدان شهدا ( ژاله ) تا مسیر فرودگاه دوشان تپه و سایر موسسه های مربوط به نیروی هوایی کشور است. همچنین چند ناحیه نظامی دیگر هم در اطراف شهر شکل گرفت؛ از جمله در حاشیه شرقی شهر تأسیسات نظامی مربوط به نیروی هوایی کشور با احداث فرودگاه دوشان تپه، تأسیس کارخانه هواپیما سازی شهباز، ادارات و سایر موسسات مربوط توسعه یافت. [ ۵] [ ۲]
• تأسیسات یاد شده اکنون در مجموعه پایگاه دوشان تپه فعلی قرار دارد. این پایگاه تقریباً همزمان با فرودگاه قلعه مرغی در جنوب و پادگان عشرت آباد در شمال احداث شد. [ ۵] [ ۲] روند تغییر و تحولات تهران که از شروع حکومت پهلوی اول آغاز شده بود، در دهه های بعد نیز ادامه یافت. در گام های اولیه رشد شهر از سال های ۱۳۲۲ به بعد ابتدا باغ های درون شهر به زیر ساخت و ساز رفت. با ادامه رشد شهر در اراضی پیرامون محدوده قبلی شهر، برخی از کاربری ها که در حاشیه شهر و خارج آن قرار داشتند، مثل کاربری های نظامی و صنعتی جزء اراضی شهری شد و در نهایت با کاربری های مسکونی احاطه شدند. از دهه چهل به بعد، تحت تأثیر دگرگونی نظام اقتصادی و اجتماعی، پویش شهرنشینی نیز تند و ناموزون گردید. همگام با تحول بنیادی در نظام اقتصادی شهر و ایجاد فعالیت های گوناگون شهری، جذب جمعیت و افزایش مهاجرت ها به تهران آغاز شد، لذا ضرورت تأمین مسکن، شکل گیری و توسعه محله های مسکونی جدید را در نواحی مختلف شهر به دنبال آورد. [ ۵] [ ۲]
• مهم ترین دگرگونی های منطقه ۱۳ در این مقطع زمانی در پی ایجاد محله های مسکونی تهران نو و نیروی هوایی شکل می گیرد که مصادف است با به وجود آمدن محله های مسکونی در سایر نقاط شهر که از آن جمله به قاسم آباد، نارمک، تهران پارس، شهرآرا، دولت آباد، شهر زیبا، اختیاریه، دروس، فرمانیه، نیاوران، سعات آباد، الهیه، لویزان می توان اشاره کرد. [ ۵] [ ۲] از دیگر عواملی که در رشد و توسعه منطقه ۱۳ در این مقطع زمانی مؤثر می افتد. اشغال فضاهای خالی ما بین نواحی کوهستانی شمال و شرق شهر و در نهایت ساخت و ساز در محدوده دوشان تپه و قصر فیروزه در شرق است. [ ۵] [ ۲]
• این منطقه در سال های دهه چهل شاهد یکی از اعتراض های خونین مردم تهران بوده است[ ۵] [ ۲] که در روایت های تاریخی از آن به عنوان جمعه سیاه یاد می شود. [ ۶] مستند به گزارش های تاریخی در تاریخ ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ خورشیدی، اعتراض مردم در محله های جنوبی و میدان شهدا ( ژالهٔ سابق ) تهران، منجر به سرکوب خونین تظاهرکنندگان توسط نیروهای نظامی ارتش شاهنشاهی ایران شد. [ ۸]