مناهل العرفان فی علوم القران

[ویکی نور] مناهل العرفان فی علوم القرآن. مناهل العرفان فی علوم القرآن تألیف استاد محمد عبدالعظیم زرقانی
با وفات سیوطی در آغاز قرن دهم،دانش علوم قرآن به رکود و سستی گرفتار آمد و رونق و شکوفایی از آن رخت بربست.این سستی و فتور تا قرن سیزدهم به درازا کشید.در پی مجاهدت های سید جمال الدین اسدآبادی(1254-1315) و با پیکار بزرگ مردانی چون محمد عبده(1266-1323)،قرن چهاردهم سرآغاز بیداری مسلمانان به ویژه در کشور مصر شد.در اواسط این قرن،یعنی حدود سال های 1330 تا 1370 نسلی از عالمان روشن بین در مصر پدید آمدند و با پیروی از تعالیم آن بزرگان، بازگشت به قرآن و اسلام را شعار خویش ساختند و در بیداری امت اسلامی و دفاع از کیان اسلام و قرآن سخت کوشیدند.برخی از این عالمان عبارت اند از:شیخ طاهر جزایری(1268-1328)،شیخ محمد ابودقیقه(؟-1359)،شیخ محمد بخیت(1270-؟)،شیخ محمد حسنین مخلوف(1277-1355)،شیخ محمد خلف الحسینی(1283-1357)، سید مصطفی صادق الرافعی(1298-1356)،شیخ عبدالعزیز جاویش(1293-1347)،شیخ محمد المراغی(1298-1364) و شیخ محمد عبدالله دراز (؟-1377).
این عالمان هر یک با آثار و تألیف های خود، رشتۀ علوم قرآن را در قرن چهاردهم بارور ساختند.تک نگاری های ارزشمند و پرمحتوا و نیز بررسی های جامع علوم قرآنی که در این قرن به رشتۀ تحریر در آمد، عمدتا پالایش مضامین منابع و مآخذ این علم در قالبی جدید و متناسب بازمانه و همراه با نوآوری های ارزشمندی بود و به نوبۀ خود زمینه را برای آثار گران قدر بعدی فراهم ساخت.ذکر و شرح تک نگاری ها و بررسی های جامع در علوم قرآن که در این قرن منتشر شده اند، خود نیازمند مقاله ای مفصل است.لذا از آن در می گذریم.
محمد عبدالعظیم زرقانی یکی از همین عالمان است و اثر ارجمند او «مناهل العرفان فی علوم القرآن» در میان آثار سایر عالمان این دوره از مقام و منزلت خاصی برخوردار است.از زرقانی اطلاعات چندانی در دست نداریم.خیرالدین زرکلی به معرفی کوتاهی از وی، به شرح زیر بسنده کرده است: «محمد عبدالعظیم زرقانی (م 1372 ق) از عالمان الازهر مصر.وی از دانشکدۀ اصول الدین،دانشگاه الازهر فارغ التحصیل شد و به عنوان مدرس علوم قرآن و حدیث در همان دانشکده به تدریس پرداخت.آثار او عبارت اند از: «مناهل العرفان فی علوم القرآن» و کتابی به نام «بحث دربارۀ تبلیغ و ارشاد»
مروری بر کتاب مناهل، اطلاعات بیش تری از وی به دست می دهد.زرقانی از نسل همان عالمانی است که برشمردیم و با آنان حشر و نشر داشته است.او در کتاب مناهل به دوستی خود با شیخ عبدالله درّاز که از عالمان برجستۀ مصری است تصریح داردعلاوه بر دو اثری که زرکلی از وی ثبت کرده، آثار دیگری نیز به رشتۀ تحریر در آورده است.از جمله کتاب «المنهل الحدیث فی علوم الحدیث»با توجه به تشابه نام این کتاب با نام کتاب مناهل، به نظر می رسد زرقانی برای تدوین کتابی همانند مناهل،در زمینۀ علوم الحدیث نیز طبع خود را آزموده است.

[ویکی فقه] مناهل العرفان فی علوم القرآن (کتاب). مناهل العرفان فی علوم القرآن تالیف استاد محمد عبد العظیم زرقانی، وی از دانشکده اصول الدین، دانشگاه الازهر فارغ التحصیل شد و به عنوان مدرس علوم قرآن و حدیث در همان دانشکده به تدریس پرداخت.
با وفات سیوطی در آغاز قرن دهم، دانش علوم قرآن به رکود و سستی گرفتار آمد و رونق و شکوفایی از آن رخت بربست. این سستی و فتور تا قرن سیزدهم به درازا کشید. در پی مجاهدت های سید جمال الدین اسدآبادی (۱۲۵۴- ۱۳۱۵) و با پیکار بزرگ مردانی چون محمد عبده (۱۲۶۶- ۱۳۲۳)، قرن چهاردهم سرآغاز بیداری مسلمانان به ویژه در کشور مصر شد. در اواسط این قرن، یعنی حدود سال های ۱۳۳۰ تا ۱۳۷۰ نسلی از عالمان روشن بین در مصر پدید آمدند و با پیروی از تعالیم آن بزرگان، بازگشت به قرآن و اسلام را شعار خویش ساختند و در بیداری امت اسلامی و دفاع از کیان اسلام و قرآن سخت کوشیدند. برخی از این عالمان عبارت اند از: شیخ طاهر جزایری (۱۲۶۸- ۱۳۲۸)، شیخ محمد ابو دقیقه (۱۳۵۹)، شیخ محمد بخیت (۱۲۷۰)، شیخ محمد حسنین مخلوف (۱۲۷۷- ۱۳۵۵)، شیخ محمد خلف الحسینی (۱۲۸۳- ۱۳۵۷)، سید مصطفی صادق الرافعی (۱۲۹۸- ۱۳۵۶)، شیخ عبد العزیز جاویش (۱۲۹۳- ۱۳۴۷)، شیخ محمد المراغی (۱۲۹۸- ۱۳۶۴) و شیخ محمد عبدالله دراز (۱۳۷۷). این عالمان هر یک با آثار و تالیف های خود، رشته علوم قرآن را در قرن چهاردهم بارور ساختند. تک نگاری های ارزشمند و پرمحتوا و نیز بررسی های جامع علوم قرآنی که در این قرن به رشته تحریر در آمد، عمدتا پالایش مضامین منابع و مآخذ این علم در قالبی جدید و متناسب بازمانه و همراه با نوآوری های ارزشمندی بود و به نوبه خود زمینه را برای آثار گران قدر بعدی فراهم ساخت. ذکر و شرح تک نگاری ها و بررسی های جامع در علوم قرآن که در این قرن منتشر شده اند، خود نیازمند مقاله ای مفصل است. لذا از آن در می گذریم. محمد عبد العظیم زرقانی یکی از همین عالمان است و اثر ارجمند او «مناهل العرفان فی علوم القرآن» در میان آثار سایر عالمان این دوره از مقام و منزلت خاصی برخوردار است. از زرقانی اطلاعات چندانی در دست نداریم. خیر الدین زرکلی به معرفی کوتاهی از وی، به شرح زیر بسنده کرده است: «محمد عبد العظیم زرقانی (م ۱۳۷۲ ق) از عالمان الازهر مصر. وی از دانشکده اصول الدین، دانشگاه الازهر فارغ التحصیل شد و به عنوان مدرس علوم قرآن و حدیث در همان دانشکده به تدریس پرداخت. آثار او عبارت اند از: «مناهل العرفان فی علوم القرآن» و کتابی به نام «بحث درباره تبلیغ و ارشاد» ]. مروری بر کتاب مناهل، اطلاعات بیش تری از وی به دست می دهد. زرقانی از نسل همان عالمانی است که برشمردیم و با آنان حشر و نشر داشته است. او در کتاب مناهل به دوستی خود با شیخ عبدالله دراز که از عالمان برجسته مصری است تصریح دارد. علاوه بر دو اثری که زرکلی از وی ثبت کرده، آثار دیگری نیز به رشته تحریر در آورده است. از جمله کتاب «المنهل الحدیث فی علوم الحدیث». با توجه به تشابه نام این کتاب با نام کتاب مناهل، به نظر می رسد زرقانی برای تدوین کتابی همانند مناهل، در زمینه علوم الحدیث نیز طبع خود را آزموده است. هم چنین وی در کتاب مناهل به مقالات و بحث هایی از خود که در مجله «الهدایة الاسلامیة» منتشر شده، اشاره دارد.
معرفی کتاب مناهل
مروری نه چندان دقیق و کامل بر آثار جامعی که در قرن چهاردهم در رشته علوم قرآنی به رشته تحریر در آمده، نشان می دهد که ظاهرا مناهل العرفان سومین کتاب جامع در این رشته است. پیش از زرقانی، محمد علی سلامة المصری (۱۳۶۲) با تدوین کتاب «منهج العرفان فی علوم القرآن» و شیخ طاهر جزایری با تالیف کتاب «التبیان فی علوم القرآن» بر وی سبقت جسته اند. ظاهرا کتاب «التبیان فی علوم القرآن» از عمق و جامعیت بیش تری نسبت به کتاب محمد علی سلامه برخوردار است، زیرا زرقانی در کتاب خود از آن سود برده و در موارد بسیاری بدان استناد کرده است، اما در هیچ کجا از کتاب «منهج العرفان» محمد علی سلامه یاد نکرده است. متاسفانه کتاب «التبیان فی علوم القرآن» در دسترس این جانب نیست، لذانمی توان درباره جامعیت آن قضاوت درستی داشت، اما نام دوم کتاب، یعنی «التبیان لبعض المباحث المتعلقة بالقرآن» نشان می دهد که ظاهرا همه مباحث علوم قرآنی را شامل نیست. علاوه بر این، بعدها اهل نظر به اندازه کتاب مناهل از آن استقبال نکرده اند. به ویژه نویسندگان ایرانی هر جا به کتاب جزایری استناد جسته اند، مرجع شان مناهل بوده است. بنابراین، اگر فضل تقدم با شیخ طاهر جزایری و محمد علی سلامه است، فضل تالیف کتابی معتبرتر و جامع تر در زمینه علوم قرآنی از آن زرقانی است. زرقانی اهم مسایل علوم قرآنی را طی هفده مبحث در دو جلد بررسی کرده است. وی در این کتاب کوشیده است ضمن پای بندی به آراء و نظریات عالمان سلف، هم چون زرکشی،ابن جزری و به ویژه سیوطی، نیازها و مقتضیات جدید را نیز در زمینه علوم قرآنی مد نظر قرار دهد. از این رو مسایل مختلف علوم قرآنی را با سبک و اسلوبی جدید و در عین حال عالمانه مطرح می کند و نهایتا تالیفی جامع و گسترده از آرای عالمان و نظریات نقادانه خود به دست می دهد. زرقانی در هر مبحث شبهات و طعن ها و خرده گیری های مخالفان را به تفصیل مطرح می سازد و بدان پاسخ می گوید. هر چند وی نامی از صاحبان آراء مخالف به میان نمی آورد، اما بر خواننده مطلع روشن است که مطالب مذکور را عمدتا مستشرقان و اسلام شناسان غربی در دو سه قرن اخیر مطرح کرده اند. این خود نشان دهنده آگاهی و اطلاع زرقانی از آراء و نظریات عالمان غربی در زمینه علوم قرآنی و فضای فکری- فرهنگی حاکم بر زمان خویش است. هر چند مؤلف در کتاب به حفظ محدوده بحث که همان علوم قرآنی است ملتزم بوده و همه جا سعی داشته از طرح مباحث اضافی و خارج از موضوع خودداری کند، اما ضرورت پاسخ گویی به شبهات، وی را ناگزیر ساخته است چه در اصل بحث و به عنوان زمینه سازی و چه در پاسخ به شبهات، در پایان هر مبحث، مسایلی از علوم مختلف اسلامی، هم چون علم الحدیث،کلام،اصول و حتی فقه را مطرح می سازد. احاطه و اشراف زرقانی و ابتکاری که در تنظیم و تبویب مباحث به کار بسته، موجب شده است این تنوع و تعدد (البته جز در موارد اندک) کم تر به انسجام و روانی و وحدت موضوعی کتاب لطمه وارد سازد و در مجموع در دانش علوم قرآنی اثری پدید آید که مرزها و نقاط اشتراک این علم با سایر علوم اسلامی به روشنی تصویر شود.
← تعریف گویا
مناهل، کتابی بسیار پرماخذ و مشتمل بر آرای متعدد و بعضا جدید در مباحث مختلف علوم قرآنی است. متاسفانه نویسنده به نشانی و ماخذ هیچ یک از اقوال و احادیث به نحوی دقیق اشاره ندارد. لذا کتاب نیازمند تحقیقی عمیق و گسترده است، اما تا کنون کسی بدین مهم اقدام نکرده است (نویسنده این مقال در پژوهشکده حکمت و ادیان، پژوهشگاه مطالعات فرهنگی و علوم انسانی، به عنوان کار موظف، ترجمه همراه با توضیحات و حواشی کتاب ارجمند «مناهل العرفان» را به پایان رسانده است. در حال حاضر کتاب آماده طبع است.) . مناهل اولین بار در سال ۱۳۶۲ ق در دو مجلد، در سازمان دار احیاء الکتب العربیة در قاهره منتشر شد. از آن پس ناشران متعدد در مصر و لبنان به تجدید چاپ آن اقدام کردند، اما متاسفانه کلیه این طبع ها با همان حروفچینی اولیه و طبعا با همان اغلاط مطبعی و بدون هر گونه تحقیق و توضیح و پانوشت است. تنها چاپ جدید همراه با ذکر مصادر و منابع و برخی پانوشت ها را آقای احمد شمس الدین در سال ۱۹۸۸ در دار الکتب العلمیة در بیروت نشر داده است، اما تورقی اجمالی در این چاپ، کافی است تا دریابیم ایشان در تلاش خود به حدود و مبانی علمی ملتزم نبوده اند. آقای احمد شمس الدین صرفا به اخراج نشانی آیات و آن دسته ازاحادیثی که در صحاح شش گانه، مسند حنبل و یکی دو منبع حدیثی دیگر موجودند، بسنده کرده و از ذکر نام کامل و یا صحیح اشخاص و شرح حال مختصر آن ها و... جز آن خودداری ورزیده است. ایشان حتی از درج مقدمه ای مبسوط و روشنگر و نیز تهیه فهارس، از جمله فهرست آیات، احادیث، اعلام و جز آن که در کارهای مشابه، متعارف و معمول است، دریغ کرده اند. ای کاش آقای شمس الدین حداقل در اخراج نشانی احادیث دقت لازم را به کار می بستند. متاسفانه در بسیاری موارد، به ویژه در جلد نخست، نشانی ها غلط است. دقتی مختصر در نشانی های مذکور، این احتمال را در ذهن خوانندگان کنجکاو تقویت می کند که ایشان به جای مراجعه مستقیم به منابع حدیثی، با انتخاب واژه ای از حدیث، به معجم الفاظ احادیث نبوی مراجعه و آدرس احادیث را از آن استخراج کرده اند و به دلیل اشتراک واژه ها در چند حدیث، در بسیاری از موارد آدرس اشتباه داده اند. تعلیقات اندک ایشان نیز غالبا غیر ضرور و توضیح واضحات است و از بسیاری از نکات مبهم کتاب و نیز اشتباهات نویسنده بدون هر گونه توضیحی در گذشته اند.
نقص ها و نارسایی ها
...