ملک های قره باغ

در قره باغ کوهستانی پنج ملک نشین وجود داشت که ملک های ارمنی در آن ها حکمرانی می کردند. [ ۱] پنج مُلک نشین ارمنی قره باغ، محال خمسه ارامنه[ ۲] یا پنج امیرنشین ارمنی قره باغ سرگذشت تعدادی از خاندان های حکومتگر ارمنی است که در پی تحولات ناشی از یورش مغولان و تیموریان از قرن دوازدهم میلادی به بعد در موطن خود خاچن، [ ۳] واقع در قره باغ فعلی به نوعی اقتدار محلی دست یافتند.
ملیک های پنجگانه قره باغ تا اندک زمانی پیش از چیرگی روسیه تزاری بر آن حدود در اواسط سده نوزدهم، نقش در خور توجهی در تحولات منطقه ای جنوب قفقاز ایفا کردند.
ارمنستان در ادوار مختلف تاریخ خود، بعد از سقوط هر حکومت مرکزی به وسیله حکومت های محلی اداره می گردید. این حکومت های محلی که وارث افتخارات گذشته ارمنستان بودند، مانند جرقه های درخشانی در زیر خاکستر ادوار به حیات سیاسی خود ادامه می دادند.
پس از سقوط دولت اشکانیان حکومت در ارمنستان به دست مرزبانان افتاد. ولی دودمان باگراتونی و خاندان های روبینیان حکومت های مستقلی به وجود آوردند. اغلب حکومت های محلی به وسیله اعقاب شاهزادگان قدیمی ارمنی تداوم یافت. حکومت های محلی در حقیقت حلقه ارتباطی میان حکومت منقرض شده و حکومت جدید بودند.
با وجود اینکه گاه گاهی حکومت های محلی از طرف خارجیان تعیین می شده یا خراج گذار آن ها می گردیدند ولی هرگز ماهیت ملی خود را از دست نمی دادند. در قرن هفدهم به جای حکومت های محلی، مِلیک های محلی اداره نقاط مختلف را در دست گرفتند. ( ۱۶۰۳م ) نظریات سیاسی شاه عباس مغایر با نظریات گذشتگان او بود. شاه عباس بزرگ برای اداره مملکتی که از اقوام مختلف تشکیل شده بودند، سعی داشت از رهبران خود اقوام استفاده کند تا به این وسیله یکپارچگی مملکت حفظ شود.
شاه عباس اولین پادشاهی بود که رسماً" ( مِلیک یا مُلک ) را به رهبران ارمنستان اعطاء کرد. مِلیک های ارمنی، رهبران ارمنیانی بودند که در جنگ های شاه عباس با عثمانی ها به کمک او شتافتند و در کسب پیروزی وی نقش بسزائی داشتند. به پاس این جانفشانی ها و فداکاری ها بود که شاه عباس به آن ها لقب مِلیک داد.
حکومت مِلیک ها بر قفقاز جنوبی تا استیلای حکومت روسیه تزاری ادامه داشت.
پنج مُلک نشین ارمنی قره باغ عبارتند از:
• گلستان یا تالش که نواحی اطراف رودخانه کورک چای یعنی حدود شهر گانزاک ( گنجه ) تا رودخانه تارتار را در بر می گرفت. خانواده ملک بیگلریان بر این ملک نشین حکومت می کردند. ملک یوسف حاکم این منطقه بود. این خانواده از شیروان آمده بود و در روستای تالش ( از شمالی ترین روستاهای قره باغ کوهستانی ) ساکن شده بود. ملک یوسف دژ گلستان را به چنگ آورد و آنجا را پایگاه خود قرار داد. [ ۴]
• جرابرت ( مارداکرت کنونی ) که حدود آن از رودخانه تارتار شروع شده و تا رودخانه خاچن می رسید. نسب ملک های این منطقه به خانواده ملک اسرائیلیان می رسید. مرکز و پایگاه آن ها دژ صعب الحصول جرموخ بود. [ ۵]
• سرزمین خاچن که از رودخانه خاچن آغاز گردیده تا رودخانه بالوی چای ادامه داشت. حاکمان این ملک نشین از خانواده حسن جلالیان بودند. نسب آن ها به حسن جلالی خواهرزاده زاکاره و ایوانه دراز دست می رسید. [ ۶]
• سرزمین واراندا که از رودخانه واراند شروع شده و تا دامنه جنگل های سلسله جبال دیزه گسترده بود. ملک های این منطقه از تباری کهن به نام ملک شاه نظریان بودند. نسب آن ها به اصیل زادگان گنجه می رسید. [ ۶]
• دیزاق یا دیزک ( هادروت کنونی ) که از کوه های به همین نام آغاز می گردید و به رودخانه ارس خاتمه می یافت. این ملک نشین زیر فرمان خانواده ملک آوانیان بود. [ ۷]