ملانصرالدین

ملانصرالدین (نشریه). ملا نصرالدین نام نشریه ای بود که به سردبیری جلیل محمدقلی زاده به زبان ترکی آذربایجانی و گاهی به زبان روسی منتشر می شد. این مجله که در سال ۱۹۰۶ تأسیس شد در ابتدا از ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۷ در تفلیس منتشر می شد. سپس انتشار آن در ۱۹۲۱ در تبریز و از ۱۹۲۲ تا ۱۹۳۱ باکو ادامه یافت. این مجله به زبان ترکی آذربایجانی چاپ می شد که هنوز به رسم الخط عربی بود و بعد با روی کار آمدن شوروی الفبای لاتین جای آن را گرفت. البته هر از گاهی به زبان روسی نیز منتشر می شد. این مجله که به مدت ۲۰ سال منتشر شد برای بسیاری از خوانندگان، دریچه ای برای آشنایی با عالم سیاست در قالب طنز گشود. میرزا علی اکبر صابر بنیان گذار مجله، با نام مستعار هوپ هوپ در آن اشعار انتقادی خود را منتشر می کرد. این روزنامه تأثیر زیادی بر نشریه صور اسرافیل داشت.
نخستین شمار این مجله در ۱۰۰۰ نسخه چاپ شد. اما خیلی زود به ۲۵۰۰۰ نسخه در روز رسید. [ ۱]
ملا نصرالدین نامی که برای این مجله انتخاب شده بود شخصیت افسانه ای است که در ادبیات و فرهنگ عامه بیشتر کشورهای خاورمیانه و آسیای مرکزی به عنوان یک ملای ظاهراً ساده لوح ولی با بصیرت معروف است. [ ۲]
مجله ملانصرالدین تلاش می کرد دنیای مدرن آن روزگار را در قالب کاریکاتور و طنز سیاسی به مردم نشان دهد. این مجله به حقوق و برابری زنان توجه ویژه ای داشت و همواره فریاد می زد که زنان نه تنها در جامعه بلکه در محیط خانواده نیز هیچ حقی ندارند و شوهران و مردان به اشکال مختلف حتی کتک زدن زنان به آنها اجحاف می کنند. مجله ملانصرالدین به صراحت با دخالت مذهب در امور خصوصی و آزادی افراد در یک جامعه سکولار مخالف بود. [ ۲]
این نشریه که به انتقاد از حکومت های ایران قاجاری و عثمانی، خرافات و عادات مردم قفقاز و کشورهای اسلامی، و سیاست های استعماری روسیه و بریتانیا می پرداخت[ ۱] نقش مهمی در بیداری مردم و جنبش مشروطه ایران داشت. مجله نه فقط در مورد مسائل ژئوپلیتیک مهم منطقه و زمانه بلکه در مورد موضوعات حساس اجتماعی مثل حقوق زنان یا تجدد غرب گرایانه نظر می داد. عنوان روی جلد نخستین شماره مجله «بیداری ملت های در خواب فرورفته مشرق زمین» را نشان داد. عبدالرحیم بای حق وردیف نویسنده سرشناس آذربایجانی در خاطرات خود می نویسد: «نخستین شماره جریده ملانصرالدین مثل بمب منفجر صدا کرد. ملاها می گفتند نباید اجازه داد که این مجله وارد خانه مسلمین شود. اما اگر این مجله وارد خانه یک مسلمان شد باید آن را با انبر برداشت و توی خلأ ( دستشویی ) انداخت. »[ ۲]

مُلّانصرالدین (سیوْری حصار ۶۰۵ـ آق شهر ۶۸۳ق)
مجسمه یادبود ملانصرالدین و خرش در مسکو
شخصیتِ شوخ طبع، نکته سنج و ساده لوحِ ترک. احوالش با افسانه درآمیخته است. بعد از مرگ پدر، مدتی امام جمعۀ قصبه بود. سپس به آق شهر رفت. در آن جا مرید سید محمود حیرانی شد و به تدریس و قضاوت پرداخت. مزارش در آق شهر در یک محوطۀ روباز و بدون دیوار است. مشکلاتی را که جامعۀ ترک ایجاد می کند و در عین حال راه حل هایی که با افکار و دیدگاه مردم ترک سازگار است با استادی و مهارت تمام در قالب مزاح و به طریقی آموزنده ارائه داده است. لطیفه های او به بسیاری از زبان های خارجی ترجمه شده. تعداد زیادی از لطایف منتسب به ملانصرالدین از حکایات مربوط به جُحی در ادبیات عرب اقتباس شده است.

مُلّا نصرالدین
هفته نامۀ فکاهی، سیاسی، اجتماعی، ادبی، انتقادی، به زبان ترکی، چاپ تفلیس (گرجستان). نخستین شماره، به مدیرمسئولی جلیل محمدقلی زادۀ نخجوانی، معروف به میرزا جلیل، در ۱۳۳۸ق/۱۷ فروردین ۱۲۸۵ش، به همت روشنفکران مسلمان قفقازی منتشر شد. برای اولین بار کاریکاتور مطبوعاتی به مفهوم نقد طنزآمیز مناسبات سیاسی و اجتماعی در این هفته نامه چاپ شد. انتشار ملانصرالدین، با کاریکاتورها و مقاله ها و اشعار طنزآمیز و عامه پسند، با استقبال مردم و به ویژه نشریۀ آذربایجان تبریز روبه رو شد. اوسکا ایوانویچ شمرلینگ معروف به شیلینگ و روتر، دو آلمانی تبار بزرگ شدۀ روسیه، از کاریکاتوریست های ملانصرالدین به شمار می رفتند. عظیم عظیم زاده، نقاش تبریزی، و از شاگردان روتر به همراهی آن دو توانستند در آستانۀ انقلاب مشروطه طنز تصویری را به مثابۀ ابزاری مهم در جهت بیداری مردم در ملانصرالدین به کار بگیرند. یکی از کاریکاتورهای معروف آن کاریکاتور محمدعلی شاه قاجار بود. ملانصرالدین هفت سال منتشر شد.