مقتل نگاری

[ویکی فقه] برای بررسی متون منثور واقعه عاشورا ناگزیر از مطالعه آثار مکتوبی هستیم که تمام و یا قسمتی از آنها به گزارش گونه ای از وقایع قیام کربلا اختصاص یافته و رخدادهای روز عاشورا را صحنه به صحنه و یا با مروری کلی و گذرا روایت کرده اند و گاه نیز به بررسی تحلیلی اهداف این قیام ماندگار و آثاری پرداخته اند که بر آن مترتب بوده و هست و انگیزه الهی نهضت حسینی را مورد کند و کاو قرار داده اند.
کتب مقاتل از رایج ترین و مهم ترین منابعی به شمار می روند که هر پژوهشگری برای بررسی این حادثه خون نگار ناگزیر از مطالعه و بررسی آنها است و از همین رو با طرح کلیاتی درباره مقتل و مقتل نگاری می خواهیم محدوده این قلمرو تاریخی و ماتمی را مشخص کنیم و سپس در بخشی از این قلمرو وسیع به بررسی متونی بپردازیم که به واقعه عاشورا و شهدای کربلا اختصاص دارند. بدیهی است نتیجه حرکت در چنین قلمرو کران ناپیدایی می تواند در یک گزارش منقح چندین هزار صفحه ای به شیفتگان مکتب عاشورا ارائه شود، ولی از عنوان این اثر می توان دریافت که اولا بخش عظیمی از این قلمرو که اختصاص به آثار منظوم عاشورایی دارد از محدوده این پژوهش فراتر است و ما پیش از این در «شکوه شعر عاشورا در زبان فارسی» تفصیلا به آن پرداخته ایم. ثانیا به خاطر حوصله تنگ این مقال- که حداکثر باید در چهارصد تا پانصد صفحه سامان یابد- ناگزیریم در بررسی تنون منثور نیز به سراغ آثاری برویم که مشخصا تفکر و برداشت خاصی از این رویداد ماندگار را بیان می کنند و به تعبیر دیگر، نماینده قرائت خاصی از فرهنگ عاشورا به شمار می روند.
معانی لغوی مقتل
در کتب لغت، معانی مختلفی را برای «مقتل» ذکر کرده اند: الف: محل قتل، جای کشتن، کشتارگاه، قتلگاه. ب: جایی از بدن انسان یا حیوان که هرگاه ضربتی بدان وارد شود، شخص کشته گردد، مانند شقیقه . ج: کتابی که درباره وقعه کربلا تالیف شده. درباره معنای سومی که مرحوم دکتر محمد معین در فرهنگ فارسی از اصطلاح «مقتل» به دست داده اند، ذکر این مطلب ضروری است که موضوع برخی از مقاتل ربطی به حادثه عاشورا ندارد و این امر نشان می دهد که در عرف مقتل نگاری به هر گزارش مکتوبی که حاوی مطالبی پیرامون قتل و یا شهادت یکی از شخصیت های مطرح در تاریخ اسلام باشد، مقتل می توان گفت.
برخی مقاتل ذکر شده
علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در « الذریعه » از چهارده مقتل نام می برد که دارای عنوان مشترک «مقتل امیرالمؤمنین» علیه السّلام اند که به قلم علمای بزرگ اسلامی نگارش یافته و چگونگی شهادت امیر مؤمنان علی علیه السّلام را مورد بررسی قرار داده اند. نیز به اسامی کتبی برمی خوریم که از عناوین آنها می توان به موضوعی که مورد عنایت نویسندگان آنها بوده، پی برد، برای نمونه: « مقتل اولاد مسلم » از شیخ حسین عصفوری؛ « مقتل حجر بن عدی » از ابی مخنف و دو مقتل دیگر با همین عنوان از نصر بن مزاحم کوفی و هشام کلبی ؛ « مقتل الحسن بن علی » علیه السّلام از ابی مخنف ؛ «مقتل رشید و میثم و جویریة بن مسهر» از هشام کلبی و «مقتل زید الشهید و تواریخه» از محمد علی هبة الدین شهرستانی؛ که به زبان عربی اند و «مقتل سادات» از ابی القلم المولوی صغیر حسن ملقب به شمس الهندی در دو جزء به زبان اردو، و « مقتل نامه » از نصیرالدین به زبان فارسی که چند و چون آن برای ما مشخص نیست و مؤلف الذریعة نام این اثر را از فهرست بنگال استخراج کرده است، ولی در ادب فارسی معنایی که از مقتل به ذهن متبادر می گردد ارتباط تام و تمام با وقایع عاشورا دارد و نظر مرحوم دکتر معین در معنای سوم مقتل در میان پارسی زبانان از دیرباز مورد عنایت بوده است.