[ویکی فقه] معقول در لغت، در مقابل محسوس و به معنی چیزی است که توسط عقل ادراک شده باشد، نه توسط حواس؛ چون حواس محل بسیاری از خطاها و اوهام و گمراهی است معرفت یقینی مرکب از معقولات است نه محسوسات. معادل فرانسوی این واژه، Inteligible وانگلیسی آن، intelligible می باشد. مقسم این بحث، تصورات می باشد. تصوراتی که علوم ما را تشکیل می دهد بر دو قسم است؛ حقیقی و اعتباری.
مفاهیم کلی که در علوم عقلی از آنها استفاده می شود، به سه دسته تقسیم می گردند: ۱. مفاهیم ماهوی یا معقولات اولی که به نام حقیقی نیز معروف است؛ مانند مفهوم انسان و مفهوم سفیدی؛ ۲. مفاهیم فلسفی یا معقولات ثانیه فلسفی مانند مفهوم علت؛ ۳. مفهوم معلول و مفاهیم منطقی یا معقولات ثانیه منطقی مانند مفهوم عکس مستوی و مفهوم عکس نقیض.
مراد از معقولات اولی
حقیقی، که منسوب به حقیقت است و به معنای ماهیت و ذات شیء است، همان معقول اولی و در مقابل معقول ثانوی می باشد. این نوع از تصورات، مفاهیمی هستند که گاهی در خارج موجود می گردد و آثارش برآن بار می شود و گاهی در ذهن تحقق یافته و آثار خارجی اش بر آن بار نمی شود؛ مانند مفهوم انسان. لازمه ویژگی یاد شده این است که نسبت مفهوم به وجود و عدم، یکسان باشد و نسبت به ترتب آثار و عدم آن، لابشرط است و با قیود مختلف، توانایی اجتماع را دارد و به همین جهت، در شرایط مختلف می تواند بعینه حضور داشته باشد. بنابراین یک نوع عینیت میان مفهوم و مصداق برقرار می باشد و علم به شیء، دقیقا همان شیء را به ما نشان می دهد و ذاتش را برای ما مکشوف می سازد. به عبارت دیگر، مفاهیم ماهوی و حقیقی، مفاهیمی اند که حمل بر اشیاء خارجی می شوند و ذهن، آنها را بطور خودکار از موارد خاص انتزاع می کند. یعنی همینکه یک یا چند ادراک شخصی به وسیله حواس ظاهری یا شهود باطنی حاصل شد فورا عقل مفهوم کلی آنرا به دست می آورد؛ مانند مفهوم کلی سفیدی که بعد از دیدن یک یا چند شی ء سفید رنگ انتزاع می شود یا مفهوم کلی ترس که بعد از پیدایش یک یا چند بار احساس خاص بدست می آید چنین مفاهیمی را مفاهیمی ماهوی یا معقولات اولی می نامند. با این بیان روشن می شود که معقولات اولی، مفاهیمی هستند که در میان همه مردم مشترک هستند و نخستین تصور انسان از اموری اند که در خارج موجودند؛ مانند انسان و حیوان که موجود در خارج اند و متصور می شوند و در اصطلاح فلسفی عبارتند از مفاهیم و معقولاتی که پایه سایر معقولات است و از طریق حواس وارد ذهن شده است و پایه ذهن هم از همان جا گذاشته شده است؛ یعنی قبل از اینکه احساسی در کار باشد ذهن خالی محض و بالقوه است. در این مرحله، ذهن، عقل است ولی عقل بالقوه. هیج صورت معقول بالفعلی را ندارد. ذهن با ورود صور حسی تشکیل می شود. نحوه تشکیل صور حسی نیز به این ترتیب است که محسوسات ابتدا در حس وارد میشود و بعد در خیال و حافظه وارد می شود و بعد صورت عقلانی یعنی صورت کلی به خود می گیرد که آن در مرحله بعد است.
اقسام معقولات اولی
به نظر فارابی که از قدمای فلاسفه اسلامی است، معقول اولی دارای چندقسم است: ۱. اوائل هندسه علمی. ۲. اوائل معقولاتی که بوسیله آن زشت و زیبا ادراک شود. ۳. اوائل معقولاتی که مربوط به فعل و عمل نیست و مبادی و مراتب ان مانند مفهوم آسمانها و سبب اول و سایر مبادی دیگر. معقول اولی به نظر فارابی اصطلاح دیگری نیز دارد که عبارست از اوائل و مسائل اولیه مربوط به ریاضیات و مربوط به عملیات و حکمت عملی و نیز مسائل اولیه مربوط به نظریات و حکمت نظری.
ویژگی های مفاهیم ماهوی
...
مفاهیم کلی که در علوم عقلی از آنها استفاده می شود، به سه دسته تقسیم می گردند: ۱. مفاهیم ماهوی یا معقولات اولی که به نام حقیقی نیز معروف است؛ مانند مفهوم انسان و مفهوم سفیدی؛ ۲. مفاهیم فلسفی یا معقولات ثانیه فلسفی مانند مفهوم علت؛ ۳. مفهوم معلول و مفاهیم منطقی یا معقولات ثانیه منطقی مانند مفهوم عکس مستوی و مفهوم عکس نقیض.
مراد از معقولات اولی
حقیقی، که منسوب به حقیقت است و به معنای ماهیت و ذات شیء است، همان معقول اولی و در مقابل معقول ثانوی می باشد. این نوع از تصورات، مفاهیمی هستند که گاهی در خارج موجود می گردد و آثارش برآن بار می شود و گاهی در ذهن تحقق یافته و آثار خارجی اش بر آن بار نمی شود؛ مانند مفهوم انسان. لازمه ویژگی یاد شده این است که نسبت مفهوم به وجود و عدم، یکسان باشد و نسبت به ترتب آثار و عدم آن، لابشرط است و با قیود مختلف، توانایی اجتماع را دارد و به همین جهت، در شرایط مختلف می تواند بعینه حضور داشته باشد. بنابراین یک نوع عینیت میان مفهوم و مصداق برقرار می باشد و علم به شیء، دقیقا همان شیء را به ما نشان می دهد و ذاتش را برای ما مکشوف می سازد. به عبارت دیگر، مفاهیم ماهوی و حقیقی، مفاهیمی اند که حمل بر اشیاء خارجی می شوند و ذهن، آنها را بطور خودکار از موارد خاص انتزاع می کند. یعنی همینکه یک یا چند ادراک شخصی به وسیله حواس ظاهری یا شهود باطنی حاصل شد فورا عقل مفهوم کلی آنرا به دست می آورد؛ مانند مفهوم کلی سفیدی که بعد از دیدن یک یا چند شی ء سفید رنگ انتزاع می شود یا مفهوم کلی ترس که بعد از پیدایش یک یا چند بار احساس خاص بدست می آید چنین مفاهیمی را مفاهیمی ماهوی یا معقولات اولی می نامند. با این بیان روشن می شود که معقولات اولی، مفاهیمی هستند که در میان همه مردم مشترک هستند و نخستین تصور انسان از اموری اند که در خارج موجودند؛ مانند انسان و حیوان که موجود در خارج اند و متصور می شوند و در اصطلاح فلسفی عبارتند از مفاهیم و معقولاتی که پایه سایر معقولات است و از طریق حواس وارد ذهن شده است و پایه ذهن هم از همان جا گذاشته شده است؛ یعنی قبل از اینکه احساسی در کار باشد ذهن خالی محض و بالقوه است. در این مرحله، ذهن، عقل است ولی عقل بالقوه. هیج صورت معقول بالفعلی را ندارد. ذهن با ورود صور حسی تشکیل می شود. نحوه تشکیل صور حسی نیز به این ترتیب است که محسوسات ابتدا در حس وارد میشود و بعد در خیال و حافظه وارد می شود و بعد صورت عقلانی یعنی صورت کلی به خود می گیرد که آن در مرحله بعد است.
اقسام معقولات اولی
به نظر فارابی که از قدمای فلاسفه اسلامی است، معقول اولی دارای چندقسم است: ۱. اوائل هندسه علمی. ۲. اوائل معقولاتی که بوسیله آن زشت و زیبا ادراک شود. ۳. اوائل معقولاتی که مربوط به فعل و عمل نیست و مبادی و مراتب ان مانند مفهوم آسمانها و سبب اول و سایر مبادی دیگر. معقول اولی به نظر فارابی اصطلاح دیگری نیز دارد که عبارست از اوائل و مسائل اولیه مربوط به ریاضیات و مربوط به عملیات و حکمت عملی و نیز مسائل اولیه مربوط به نظریات و حکمت نظری.
ویژگی های مفاهیم ماهوی
...
wikifeqh: معقولات_اولی