معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع

[ویکی نور] «معجم ما استعجم من أسماء البلاد و المواضع»، اثر عبدالله بن عبدالعزیز بکری به زبان عربی است که به ترتیب حروف هجا تنظیم شده است و شامل 784 باب است و هر یک در 28 حرف طبق حروف الفبای عربی ضرب شده اند. در این کتاب حدیث ها و اخبار، تاریخ ها و اشعار، منازل و سرزمین ها، قریه ها و شهرها، کوه ها و آثار(قدیم)، آبها، چاه ها و شنزارها معرفی شده و به صورت الفبایی مرتب گشته اند. وی، اثر خود را در بعضی موارد با روایاتی از عرّام بن أصبغ سلمی اعرابی مرتبط ساخته است. چنین به نظر می رسد که ابوعبید آثار برجسته ای از اینگونه را که حدود دو قرن پیش از او پدید آمده بود، نمی شناخته است. این اثر نخستین معجمی است که تاکنون به دست آمده است. با این وصف نمی توان آن رانخستین معجم و ابوعبید را نخستین نویسندۀ معجم جغرافیایی به شمار آورد. شاید او نخستین کسی بوده که معجم خود را به صورت الفبایی ارائه کرده است. وی بدین وسیله سنت کهن جغرافی نویسی به روش الفبایی(معجم) متعلق به قرن 2 و 3 ق را احیا کرد، حال آنکه طی دو قرن قبل از خلق اثربکری، هیچ اثر بزرگی در این زمینه انتشار نیافته بود. معجم بکری همانند آثار آگاهان پیشین عربستان در دوران گذشته نه تنها اثری جغرافیایی، بلکه اثری زبان شناسی نیز هست که بیشتر مربوط به سرزمین عربستان و بلاد اسلامی است. در این کتاب عمدتا به آن دسته از نام های جغرافیایی که در قرآن و احادیث آمده و نیز به اشعار و داستان های گذشته از طریق نقل قول ها توجه شده است. کتاب دارای مقدمه طویلی است که در آنها جزیرة العرب و نواحی مختلف آن، حجاز، تهامه، یمن و نیز از قبایل عرب ساکن آن نواحی و نقل و انتقال آنها بحث شده است. خاورشناسان سده 19 م برای معجم ارزشی بسزا قائل شدند و بعضی چون «دوزی» آن را در نوع خود اثری بی همتا نامیدند.
کراچکوفسکی معتقد است که این کتاب باری کسانی که به تحقیق دربارۀ تاریخ،جغرافیا، شعر و ادب در روزگار قدیم علاقمندند اثری بسیار ارزشمند است. ولی این نکته رانمی توان از نظر دور داشت که اثر مزبور به ویژه مهم ترین بخش آن به جزیرة العرب اختصاص دارد. ویژگی دیگر این اثر آنست که نخستین معجم الفبایی است که تاکنون به دست آمده است.
مهمترین ویژگی این کتاب ضبط و ثبت دقیق واژه ها و نام هاست. وی در مقدمه کتاب به این نکته اشاره می کند و می نویسد که در صدد برآمده آشفتگی و تشویش موجود در آنها را برطرف ساخته و هر یک از آنها را در جای معین و به صورت روشن بیاورد تا جای شبهه و تحریفی باقی نماند. عیب این معجم در اینست که کلمات را فقط طبق حروف اصلی اول و دوم آنها مرتب ساخته و به ترتیب سایر حروف توجه نکرده است. (اما این مشکل در نسخه حاضردر برنامه توسط محقق بر طرف شده و کلمات به ترتیب حروف با توجه به صورت کلمه، نه جوهرو مادۀ آن، مرتب گشته است).
نسخه حاضر در 4 جلد (دو مجلد) با تحقیق و ضبط آقای مصطفی السّقا در قطع وزیری با جلد گالینگور مجموعا در 1625 صفحه برای بار سوم در سال 1403 ه‍-1983 م توسط انتشارات «عالم الکتب» بیروت منتشر شده است.
1-دائرة المعارف بزرگ اسلامی، جلد پنجم: مدخل: ابوعبید بکری، مقاله: عنایت اللّه رضا

[ویکی فقه] معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع (کتاب). «معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع» نوشته ابوعبید بکری است و به ترتیب حروف هجا تنظیم شده که شامل ۷۸۴ باب است و هر یک در ۲۸ حرف الفبای عربی ضرب شده اند.
«معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع» به ترتیب حروف هجا تنظیم شده که شامل ۷۸۴ باب است و هر یک در ۲۸ حرف الفبای عربی ضرب شده اند. در این کتاب حدیث ها و اخبار، تاریخ ها و اشعار، منازل و سرزمین ها، قریه ها و شهرها، کوهها و آثار (قدیم)، آبها، چاهها و شنزارها معرفی شده و به صورت الفبایی مرتب گشته اند. وی اثر خود را در بعضی موارد با روایاتی از عرام بن اصبغ سلمی اعرابی مرتبط ساخته است. چنین به نظر می رسد که ابوعبید آثار برجسته ای از اینگونه را که حدود دو قرن پیش از او پدید آمده بود، نمی شناخته است. این اثر نخستین معجمی است که تاکنون به دست آمده است. با این وصف نمی توان آن را نخستین معجم و ابو عبید را نخستین نویسنده معجم جغرافیایی به شمار آورد. شاید او نخستین کسی بوده که معجم خود را به صورت الفبایی ارائه کرده است. وی بدین وسیله سنت کهن جغرافی نویسی به روش الفبایی (معجم) متعلق به قرن ۲ و ۳ ق را احیا کرد، حال آنکه طی دو قرن قبل از خلق اثر بکری، هیچ اثر بزرگی در این زمینه انتشار نیافته بود. معجم بکری همانند آثار آگاهان پیشین عربستان در دوران گذشته نه تنها اثری جغرافیایی، بلکه اثری زبان شناسی نیز هست که بیشتر مربوط به سرزمین عربستان و بلاد اسلامی است. در این کتاب عمدتا به آن دسته از نامهای جغرافیایی که در قرآن و احادیث آمده و نیز به اشعار و داستانهای گذشته از طریق نقل قولها توجه شده است. کتاب دارای مقدمه طویلی است که در آنها جزیرة العرب و نواحی مختلف آن، حجاز، تهامه، یمن و نیز از قبایل عرب ساکن آن نواحی و نقل و انتقال آنها بحث شده است. این مقدمه ماخذ قابل توجهی برای تحقیقات و وستنفلد بوده است. خاورشناسان سده ۱۹ م برای معجم ارزشی بسزا قائل شدند و بعضی چون «دوزی» آن را در نوع خود اثری بی همتا نامیدند.
ویژگی های کتاب
کراچکوفسکی معتقد است که این کتاب باری کسانی که به تحقیق درباره تاریخ، جغرافیا، شعر و ادب در روزگار قدیم علاقمندند اثری بسیار ارزشمند است. ولی این نکته رانمی توان از نظر دور داشت که اثر مزبور به ویژه مهم ترین بخش آن به جزیرة العرب اختصاص دارد. ویژگی دیگر این اثر آنست که نخستین معجم الفبایی است که تاکنون به دست آمده است. مهمترین ویژگی این کتاب ضبط و ثبت دقیق واژه ها و نام هاست. وی در مقدمه کتاب به این نکته اشاره می کند و می نویسد که در صدد برآمده آشفتگی و تشویش موجود در آنها را برطرف ساخته و هر یک از آنها را در جای معین و به صورت روشن بیاورد تا جای شبهه و تحریفی باقی نماند. عیب این معجم در اینست که کلمات را فقط طبق حروف اصلی اول و دوم آنها مرتب ساخته و به ترتیب سایر حروف توجه نکرده است. (اما این مشکل در نسخه حاضر در برنامه توسط محقق بر طرف شده و کلمات به ترتیب حروف با توجه به صورت کلمه، نه جوهر و ماده آن، مرتب گشته است).
نسخه شناسی
نسخ خطی: نسخه های کتابخانه های لیدن، کمبریج، لندن و میلان. نسخ چاپی: نسخه ووستنفلد که طبق نسخ چهارگانه مذکور با چاپ سنگی در دو جلد بزرگ به چاپ رسیده است. جلد اول در سال ۱۸۷۶ م و جلد دوم در ۱۸۷۷ م در گوتنگن آلمان. نسخ خطی که محقق بدانها دست یافته و نسخه حاضر را طبق آنها تهیه نموده، مربوط به دار الکتب المصریة و الازهر می باشد. نسخه اول دار الکتب المصریة به شماره ۴۰۴ جغرافیا، نسخه دوم دار الکتب المصریة به شماره ۵۵۴ جغرافیا، و نسخه سوم که در کتابخانه الازهربه شماره ۲۲۳ تاریخ، موجود است. نسخه حاضر در ۴ جلد (دو مجلد) با تحقیق و ضبط آقای مصطفی السقا در قطع وزیری با جلد گالینگور مجموعا در ۱۶۲۵ صفحه برای بار سوم در سال ۱۴۰۳ ه- ۱۹۸۳ م توسط انتشارات «عالم الکتب» بیروت منتشر شده است.