معبد گارنی

معبد گارنی ( به ارمنی: Գառնիի հեթանոսական տաճար - به انگلیسی Temple of Garni ) ، نام یکی از آثار باستانی با معماری هلنی در «قلعهٔ گارنی»؛ که در ۲۷ کیلومتری شرق ایروان، در بین کوه های گغاما، در کنار روستای گارنی، قرار دارد.
قلعهٔ گارنی، در سده سوم پیش از میلاد، در دورهٔ حکومت دودمان اَروَندی بنا شده است. در زمان جنگ های ایران و روم، در سده اول میلادی، قلعه به اشغال نیروهای روم به فرماندهی جنائوس دومیتیوس کوربولو درآمد که آن را ویران کرد اما پس از عقد پیمان راندیا در ۶۲ میلادی، نرون امپراتور روم، هزینهٔ بازسازی قلعه را پرداخت و تیرداد یکم پادشاه ارمنستان، در ۷۵ میلادی اقدام به بازسازی قلعه و بنای ساختمان های کاخ و معبد مهر در آن کرد که سنگ نوشته هایی نیز به زبان یونانی باستان در این خصوص از وی به دست آمده است. [ ۳] [ ۴] در ۳۰۱ میلادی، مسیحیت دین رسمی ارمنستان اعلام شد و کلیهٔ معابد ویران یا تبدیل به کلیسا شدند اما به علت نامعلومی معبد گارنی دست نخورده باقی ماند. موسی خورنی، در کتاب تاریخ ارمنستان، به استفاده از این معبد به منزلهٔ کاخ خصوصی خسرو - ویدوخت، خواهر تیرداد سوم، پادشاه ارمنستان، پس از رسمی شدن دین مسیحیت در ارمنستان اشاره کرده است. [ ۵]
در سده های چهارم و پنجم میلادی کمی دورتر از معبد، در سمت شمال غربی آن و در شرق ساختمان های کاخ، نمازخانهٔ بسیار کوچکی به شکل بازیلیکا بنا شد که ویرانه های آن هنوز در محل باقی است. در دورهٔ تسلط ساسانیان بر ارمنستان، قلعه تبدیل به قرارگاه نظامی شد اما در ۵۹۱ میلادی با تقسیم ارمنستان بین امپراتوری های ایران و روم قلعه به صورت پایگاه نظامی رومیان درآمد. با استقلال ارمنستان، در سده نهم میلادی و پایان تسلط اعراب، به دستور آشوت یکم قلعه بازسازی شد و دوباره مورد استفاده قرار گرفت. در پایان سده نهم میلادی، به دستور «جاثلیق ماشتوتس یغیوارتسی» کلیسایی با پلان دایره ای شکل با قطر بیست متر در مجاورت معبد و نمازخانه بنا شد که بخشی از ویرانه های کاخ در زیر آن قرار گرفت. [ ۶]
با سقوط دودمان باگراتونی ( بغ دادی ) قلعه چندین بار بین امپراتوری روم شرقی، سلجوقیان، گرجی ها و ارمنیان دست به دست شد تا اینکه در سده سیزدهم میلادی مغولها آن را اشغال و ویران کردند اما معبد گارنی همچنان پابرجا باقی ماند تا اینکه بر اثر زلزلهٔ مهیب ۴ ژوئن ۱۶۷۹ میلادی به کلی ویران شد.