مسجد قبا

[ویکی فقه] مسجد قبا اولین مسجدی است که توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله) بنا گردید، و در جنوب مدینه واقع شده است.
بنا بر منابع متقدم، قریۀ قبا در دو کیلومتری جنوب یثرب (مدینه)، در سمت چپ راه مکه واقع، و بسیاری از بناهای آن سنگی بوده است. کسانی که قصد سفر از مکه به سوی مدینه را داشته اند، باید از این قریه عبور می کرده اند، اما امروزه به سبب احداث بزرگراه مکه ـ مدینه، با فاصله ای از آن می گذرند. نام این قریه برگرفته از نام چاهی است که در آن جا بوده و بنی عمرو بن عوف از انصار در آن قریه ساکن بودند. قریۀ قبا از مناطق خوش آب و هوای پیرامون یثرب بوده و نخلستان های فراوان و چاه های آب شیرین داشته و پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله وسلم)، قبل از ورود به مدینه، چند روزی در آن جا اقامت کرده است. مردم این قریه، نخستین سخنی را که پس از ورود حضرت، از ایشان شنیدند این بود: «آشکارا سلام کنید، از طعام خود به دیگران بخورانید، صلۀ رحم کنید و شب هنگام وقتی مردم در خوابند نماز بگزارید، پس به سلامت وارد بهشت شوید». پیش از آمدن رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم)، شماری از مهاجران که از مکه به مدینه آمدند، به طور موقت در قبا سکونت گزیدند. پس از آن که رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) به قبا آمدند، چند روزی در آن جا توقف کرده و آن گاه که خانواده آن حضرت، همراه علی بن ابی طالب (علیه السلام) به ایشان پیوستند، راهیِ محل اصلی یثرب، یعنی جایی که امروزه مسجد النبی (صلی الله علیه وآله وسلم) قرار دارد، شدند.
پیشینه
رسول خدا هنگام هجرت از مکه به مدینه، در روز دوشنبه ۱۲ ربیع الاول وارد محلۀ قبا شد و به همراه ابوبکر و عامر بن فهیره به میان قبیلۀ بنی عمرو بن عوف رفت و مهمان کلثوم بن هدم بن امری القیس بن الحارث ــ از شیوخ قبیلۀ اوس ــ شد. سپس منزل سعد بن خثیمه را، که در مجاورت آن قرار داشت، محل ملاقات و گفتگو با مردم قرار داد. براساس روایات شیعی، سبب توقف چند روزۀ پیامبر در محلۀ قبا آن بود تا حضرت علی (علیه السلام) به همراه فواطم به ایشان بپیوندد. منابع تاریخی نیز از پیوستن علی بن ابی طالب به رسول خدا در قبا و سکونت در خانۀ کلثوم بن هدم خبر داده اند، با تأکید بر این که توقف چهار روزه برای ساخت مسجد قبا بوده است. روایت شده که رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) روز دوشنبه ۱۲ ربیع الاول تا جمعه شانزدهم آن ماه را در میان قبیلۀ عمرو بن عوف گذراند و جمعه آن جا را به مقصد مدینه ترک کرد. چون ظهر هنگام به قبیله بنی سالم بن عوف رسید، با همراهان خود، در مسجد آنان نماز جمعه را اقامت کرد که آن را نخستین نماز جمعه و نخستین خطبۀ آن حضرت در شهر مدینه ثبت کرده اند. این مسجد، که در پانصدمتری مسجد قبا قرار داشت، به مسجد جمعه شهرت یافت.
ساخت مسجد قبا
پیامبراکرم در توقف کوتاه خویش در قریۀ قبا، تصمیم گرفت پایگاهی برای فعالیت های عبادی و سیاسی مسلمانان آن منطقه برپا کند. ایشان، به پیشنهاد عمار بن یاسر یا به تقاضای ساکنان آن قریه، با خریدن زمینی که متعلق به کلثوم بن هدم بود، سنگ بنای این مسجد را گذاشت، که اولین مسجد در نخستین روزهای هجرت پیامبر به مدینه محسوب شده است. رسول اکرم مساحت مسجد را براساس خط سیر شتر خویش مشخص نمود و خط قبله را تعیین کرد و سپس همراه صحابه ، به ساخت آن مشغول شد. گرداگرد مسجد، دیواری از سنگ های حرّه (آتشفشانی) برافراشتند و سقف آن را بر روی سه ردیف ستون قرار دادند. محل نماز پیامبر، قبل از تغییر قبله، در محل دیوار شمالی مسجد قرار داشت که در توسعۀ دوران آل سعود برداشته شد. به گفتۀ ابن شبه، طول و عرض مسجد مساوی و مساحت آن حدود ۳۴ متر بود. رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم به حدی در ساخت مسجد خود را به زحمت می انداخت و خشت ها را بر دوش می کشید که اصحاب متأثر می شدند و از ایشان تقاضا می کردند که فقط ناظر امور باشند، اما آن حضرت نمی پذیرفت و در حین کار، همراه با صحابه، قوافی اشعار آنان را تکرار می کرد: «قدافلح من یعمر المساجداً و یقرأ القرآن قائماً و قاعداً».
مسجد قبا در قرآن
...

[ویکی شیعه] مسجد قُبا نخستین مسجدی است که در اسلام به دست حضرت رسول(ص) تأسیس شد. از این مسجد در قرآن کریم در آیات ۱۰۸ و ۱۰۹ سوره توبه یاد شده است.
مسجد قبا در روستایی به همین نام در ۶ کیلومتری مدینه قرار گرفته است که امروزه این مسجد و روستای مذکور جزو شهر مدینه به شمار می آید. علت نامگذاری مسجد به این نام را ساخته شدن مسجد در کنار روستای قبا ذکر کرده اند، که خود روستا هم به خاطر دارا بودن چاه معروفی به همین نام، قبا نامیده شده است.
پیامبر(ص) در سال اول هجری، پیش از ورود به مدینه به درخواست مردم ساکن در محله یا منطقه قبا، دستور ساخت این مسجد را صادر کرد. ورود آن حضرت به قبا را دوشنبه، دوازدهم یا چهاردهم ربیع الاول نوشته و آورده اند که او در مدت اقامت یک هفته ای خود در قبا مسجدی را با همکاری مسلمانان بنا کرد.در برخی منابع آمده که ساخت این مسجد به پیشنهاد عمار یاسر بودهو برخی نوشته اند که عمار در ساخت این مسجد نقش اول را داشته و بدین رو، او نخستین کس در اسلام است که مسجد ساخته است.

[ویکی اهل البیت] مسجد قبا اولین مسجدی است که توسط پیامبر (صلی الله علیه و آله) بنا گردید.
منطقه قبا در فاصله شش کیلومتری جنوب مسجد النبی(صلی الله علیه و آله) واقع است و از نقاط خوش آب و هوا و از مناطق زراعی و پرآب اطراف مدینه به شمار می آید. به همین دلیل نخلستان های زیادی در قبا وجود داشته و دارد. مردم این منطقه، که به نام طایفه بنو عمرو بن عوف شناخته می شدند، به دلیل واقع شدن قبا در جنوب شهر مدینه و در واقع سر راه مکه به مدینه، نخستین استقبال کنندگان از مهاجرین و نیز شخص رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در وقت هجرت بودند. پیش از آمدن رسول خدا(صلی الله علیه وآله)، شماری از مهاجران که از مکه به مدینه آمدند، به طور موقت در قبا سکونت گزیدند. پس از آن که رسول خدا(صلی الله علیه وآله) به قبا آمدند، چند روزی در آن جا توقف کرده و آن گاه که خانواده آن حضرت، همراه علی بن ابی طالب(علیه السلام) به ایشان پیوستند، راهیِ محل اصلی یثرب، یعنی جایی که امروزه مسجد النبی(صلی الله علیه وآله) قرار دارد، شدند.
در چند روزی که پیامبر(صلی الله علیه وآله) در قبا بود، مسجدی در این ناحیه بنا کرد که طی آن، تنها دیواری از سنگ های حرّه بر گرد آن کشیده شد. تا زمان توسعه ولید بن عبد الملک مسجد سقف نداشت و اگر هم داشت، از همان شاخه های خرما بود. ورود رسول خدا(صلی الله علیه وآله) را به قبا، دوشنبه، دوازدهم یا چهاردهم ربیع الأول نوشته اند. آن حضرت در این چند روز میهمان کلثوم بن هِدْم بود و در منزل سعد بن خَیْثمه با مردم نماز می خواند. سعد در جنگ بدر و پدرش در جنگ احد به شهادت رسیدند. خانه سعد بن خَیْثمه و کلثوم بن هِدْم در سمت قبله مسجد ـ جنوب غربی ـ بوده و هر دوی آنها در حال حاضر، در مسجد قرار گرفته است. تا پیش از توسعه سال ۱۴۰۶ قمری، خانه سعدبن خَیْثمه به صورت مستقل وجود داشته و طی چهارده قرن، زائران قبا، به آن خانه نیز وارد شده و در آن نماز می خواندند. در حال حاضر، محل این دو خانه، در سمت قبله مسجد قبا، سمت راست محراب واقع است. رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بعدها نیز که در مرکز مدینه ساکن شد، هر هفته، گاه روزهای شنبه و گاه دوشنبه به قبا می آمد و در این مسجد نماز می گزارد. ابن شَبّه نوشته است: «إنَّ النَّبی (صلی الله علیه وآله) کانَ یَأتِی قُباء یَوْمَ الإثْنَین.»
بنا به روایات فراوان، مسجد قبا مصداق آیه «... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ...» می باشد. این آیه اشاره به این نکته دارد که این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است تا رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در این مسجد نماز بگزارد. به سبب نزول این آیه در شأن مسجد قبا، در آن زمان، مسجد یاد شده را به نام «مسجد التقوی» می شناختند. این آیه در برابر مسجد ضرار نازل شد که برخلاف مسجد قبا که بر پایه تقوا ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پایه نفاق و اختلاف بنا گردید. تعبیر «مِنْ اَوَّلِ یَوْم» به معنای همان روز تأسیس مسجد است که با نیت خالص بنا نهاده شد. همچنین نقل شده است که آیه «... فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ» در شأن نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است. این آیه در کنار آیاتی که اشاره به اقدام منافقان در ساختن مسجد ضرار دارد، در سوره توبه آمده و مربوط به سال نهم هجری، اندکی پیش از جنگ تبوک است. یاقوت حِمَوی در اوایل قرن هفتم هجری نوشته است که مسجد ضرار در برابر مسجد قبا ساخته شد و تا به امروز ویرانه آن باقی است. زائرانی که برای زیارت مسجد قبا به این ناحیه می آیند، به مسجد ضرار هم سری زده و با زدن لگدی به آن، از آنجا می گذرند.
عمربن عبدالعزیز در آخرین دهه قرن اول هجری، به دستور ولید بنای اولیه مسجد قبا را خراب کرد و از نو بنایی استوار برپا ساخت و برای آن رواق هایی نیز افزود. مسجد قبا بعدها به دست جمال الدین ابو منصور اصفهانی، یکی از وزرای حکّام موصل، در سال ۵۵۵ قمری بازسازی شد. آثار این وزیر در تمامی مکه و مدینه دیده می شود.
مسجد قبا همیشه مورد توجه مسلمانان بوده و بارها تعمیرات اساسی در آن انجام شده است. در سال ۱۳۸۸ قمری ملک فیصل رواق های آن را در جهت شرقی مسجد توسعه داد. بنای جدید آن، که در ۲۶ صفر سال ۱۴۰۶ قمری به پایان رسید، در شکل معماری جدید خود، یکی از مهم ترین و زیباترین مساجدی است که در مدینه منوره قرار دارد. در بنای فعلی چهار مناره برای این مسجد در نظر گرفته شده که هر کدام ۴۷ متر طول دارد. مساحت تقریبی آن و بناهای جانبی مربوط به آن، در محدوده ای به مساحت ۱۳۵۰۰ متر مربع می باشد که بر اساس محاسبات معماران آن، گنجایش بیست هزار نمازگزار را دارد.
به هر روی، مسجد قبا نخستین مسجدی است که رسول الله(صلی الله علیه وآله) آن را بنا کرد. آن حضرت درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود: «مَنْ تَطَهَّرَ فی بَیْتِهِ ثُمَّ أتی مَسْجِدَ قُباء فَصلّی فِیهِ رَکْعَتَیْن کانَ کأجْرِ عُمْرة ؛ کسی که در خانه اش وضو بگیرد، آنگاه به مسجد قبا درآید و دو رکعت نماز بگزارد، ثواب یک عمره را برده است.»
در حدیث دیگری هم آمده است: «کانَ النَّبِیُّ(صلی الله علیه وآله) یَأتِی مَسْجِدَ قُباء راکباً وَ ماشِیاً فَیُصَلّی فِیهِ رَکْعَتَیْن ؛ رسول خدا، گاه پیاده و گاه سواره به مسجد قبا می آمد و دو رکعت نماز در آن می خواند.»

مسجد قُبا
مسجد قُبا
مسجدی در منطقه ای حاصل خیز در حومۀ جنوبی مدینه به نام «قبا». این مسجد به تصریح قرآن مقامی خاص دارد (توبه، ۱۰۸). ظاهراً مسجد ضرار در برابر این مسجد پیامبر (ص) ساخته شد. پیامبر اکرم (ص) در هجرت از مکه به مدینه، در روز دوشنبه ۱۲ ربیع الاول سال اول هجری (۲۴ سپتامبر ۶۲۲م) به قبا رسید، در منزل یکی از افراد قبیلۀ بنی عمرو ابن عوف ماند، و مسجدی در قبا بنا کرد. قرآن این مسجد را بنایی بر بنیاد تقوا معرفی کرده است. به نقل از پیامبر اکرم (ص) «هر کس در خانه تطهیر کند و به مسجد قبا آید و دو رکعت نماز گزارد، اجر او برابر با اجر برگزاری عمره است». مسجد قبا اولین مسجدی است که پیامبر (ص) در حین توقف در قبا در آن نماز گزارد و پس از آن روی به مدینه نهاد.