مزغل

رخنه یا شکافی باریک در دیوار سنگر یا دژ که از آن به وسیله تفنگ یا توپ تیراندازی می کنند را مَزغَل، [ ۱] تیرکش یا روزنه تیر می گویند. [ ۲]
این رخنه ها بیشتر به صورت عمودی و باریک درست می شوند تا به این طریق تیرانداز کمتر در معرض تیر دشمن قرار بگیرد. محل قرار گرفتن مزغل ها معمولاً کمی پایین تر از لبه های بالایی دیوار و کنگره های دژ است.
در بخش منتهی به روزنهٔ تیر، دیوار را معمولاً به صورت اریب می سازند تا تیرانداز از جای کافی برای عملیات تیراندازی و شلیک برخوردار شود.
مزغل ها در انواع بسیار زیادی ساخته می شدند اما در دژهای غربی شکل روزنه صلیبی از گونه های دیگر رایج تر است. این نوع روزنه به کمانداران اجازه می دهد تا کمان خود را در شکاف صلیبی شکل قرار داده و با حرکت به چپ و راست پهنه تیراندازی گسترده ای را پوشش دهند.
ابداع روزنه تیر را به ارشمیدس در جریان محاصره سیراکوز طی سال های ۲۱۲ تا ۲۱۴ پیش از میلاد نسبت می دهند.
میرخسرو در بیتی می گوید:[ ۳]
که مصراع نخست به این معنی است که صورت فلکی کمان برای قصر تو به منزله روزنه تیراندازی است.
'مجموعه آثار باستانی موسوم به تخت سلیمان ( شیز ) در جنوب شرقی استان آذربایجان غربی و در شمال شرقی شهرستان تکاب قرار دارد. یکی از مهم ترین آثار به جای مانده قلعه ای است که مهم ترین دوره تاریخی آن مربوط به ساسانیان است. بسیاری از آثار باقی مانده از دوران ساسانیان جنبهٔ دفاعی دارند. یکی از عناصر مهم در این خصوص کنگره ها و روزنه های تیراندازی از آن ها ( مزغل ها[ ۴] و تیرکش ها[ ۵] ) هستند که بر روی لبهٔ برجها و باروها یا در داخل دیوارها ایجاد می شدند. [ ۶] این عناصر معماری تدافعی در قلعه تخت سلیمان که وظیفه حفاظت یکی از بزرگ ترین آتشکده های دوره ساسانیان را به عهده داشته مشاهده می گردد.
مزغل های این دژ به خاطر قرارگیری در نقاط آسیب پذیر قلعه دچار تخریب های زیادی شده اند و تنوع فرم های این سنگها نیز به خاطر تکرار ساخت آن ها در دوره های تاریخی مختلف است. بسیاری از سنگ های کنگره یافت شده، دارای شکستگی هایی هستند که نشان دهنده سقوط آن ها از روی باروها بوده است. تعداد اندکی از سنگ های تیرکش دارای شکافی برای قرار دادن کنگره هابوده اندو در بعضی هم شیار کم عمقی بدین منظور حفر شده است. ولی در باقی آن ها محلی برای محکم کردن جای سنگ های کنگره دیده نمی شود. عدم استحکام سنگ های کنگره بر روی برج و باروها تعمدی و برای تقویت دفاع از دژ بوده است. کنگره ها در حالی که برای تأمین امنیت دژ ایجاد می شده اند، نقطه حساسی بوده اند، چرا که محل مناسبی برای کمند اندازی بوده اند. یا بعبارتی کنگره ها قسمتی از بنا بوده اند که ریسمان به راحتی با آن ها درگیر می شده و مهاجمان می توانستند از دیوار دژ بالا بروند. [ ۷] واضح است که بیشترین تخریب کنگره های این دژ در موقع جنگ و دفاع نبوده، بلکه این نوع نصب سنگ های کنگره باعث می گردید که آن ها دائماً در معرض آسیب باشند یا به سادگی از روی برج و بارو به پایین بیفتند.