[ویکی فقه] قیام، پانزده خرداد، نهضتی خودجوش و مردمی در تهران، قم و برخی از شهرهای دیگر در اعتراض به دستگیری امام خمینی در ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ بود.
زمینه های سیاسی و اجتماعی و دینی این قیام به دهه ۱۳۳۰ ش و اقدامات تحریک آمیز نظام حاکم بازمی گردد.
← تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی زمینه ساز قیام
قیام پانزده خرداد در کشورهای همجوار نیز بازتاب وسیعی داشت.شیعیان پاکستان به حمایت از امام خمینی تظاهرات کردند و با مقابله پلیس پاکستان مواجه شدند شیخ محمود شلتوت، رئیس دانشگاه الازهر مصر، اقدام مستبدانه دولت ایران را علیه رهبران مذهبی تقبیح کرد. جراید غربی نیز با درج گزارشهایی به ریشه یابی واقعه پرداختند، از جمله روزنامه لوموند پاریس در ارزیابی خود، علت قیام را بی عدالتی و بحران اقتصادی و فساد در دستگاه حکومتی ذکر کرد و یادآور شد که از نظر مردم اصلاحات شاه تحت تأثیر امریکاییها بوده است . ولی روزنامه ایزوستیا ارگان رسمی دولت شوروی در حمایت از اصلاحات شاه به روحانیان تاخته آنان را مرتجع خواند.دفاع مطبوعات شوروی از برنامه های اصلاحی شاه مسرت خاطر وی را فراهم ساخت.روزنامه اورشلیم پُست در واکنش به حوادث ایران اظهار امیدواری کرد که این جریان در روابط ایران با اسرائیل اثر سوئی نخواهد داشت و «دولت ایران اجازه نخواهد داد که سیاست خارجی او را عوامفریبان دیکته کنند».
← سالگرد قیام پانزده خرداد
(۱) یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر، ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتّاحی ولی لایی، تهران ۱۳۷۷ش.(۲) جلال آل احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، تهران ۱۳۷۴ش.(۳) اسنادی از جمعیتهای مؤتلفه اسلامی، جاما، حزب ملل اسلامی، تهران: نشر نصر، ۱۳۵۳ش.(۴) ایران هیأت دولت، متن کامل مذاکرات هیأت دولت طاغوت در پانزده خرداد ۱۳۴۲، تهران.(۵) مهدی بازرگان، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت، گفتگو با غلامرضا نجاتی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ ش.(۶) مهدی بازرگان، مدافعات در دادگاه غیرصالح تجدیدنظر نظامی، تهران ۱۳۵۰ ش.(۷) حماسه ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه، به کوشش علی شیرخانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ ش.(۸) روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ ش.(۹) در مکتب جمعه: مجموعه خطبه های نماز جمعه تهران، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۴ ش.(۱۰) علی دوّانی، نهضت روحانیون ایران، تهران ۱۳۷۷ ش.(۱۱) حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج ۱، تهران ۱۳۵۸ ش.(۱۲) عباس زری باف، «(خاطرات) سیدعباس زری باف»، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار، چاپ علی باقری، تهران ۱۳۷۵ ش.(۱۳) محمدباقر سلطانی طباطبائی، «مصاحبه با آیة الله سیدمحمدباقر سلطانی طباطبائی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).(۱۴) حسین صالحی، «(خاطرات) حسین صالحی»، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار.(۱۵) احسان طبری، کژراهه: خاطراتی از تاریخ حزب توده، تهران ۱۳۶۷ ش.(۱۶) مهدی عراقی، ناگفته ها: خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، به کوشش محمود مقدسی، مسعود دهشور، و حمیدرضا شیرازی، تهران ۱ش.(۱۷) محمدفاضل موحدی لنکرانی، «مصاحبه با آیة الله محمدفاضل لنکرانی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).(۱۸) محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، تهران ۱۳۷۶ش.(۱۹) قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۱: زمینه ها، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸ش.(۲۰) نیکی کدی، ریشه های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران ۱۳۶۹ش.(۲۱) غلامرضا کرباسچی، «انقلاب اسلامی ایران به روایت خاطره»، قسمت ۲، یاد، سال ۴، ش ۱۴ (بهار ۱۳۶۸ الف).(۲۲) غلامرضا کرباسچی، قسمت ۴، یاد، سال ۵، ش ۱۷ (زمستان ۱۳۶۸ ب).(۲۳) غلامرضا کرباسچی، «زمینه های انقلاب اسلامی به روایت خاطره»، یاد، سال ۳، ش ۹ (زمستان ۱۳۶۶).(۲۴) غلامرضا کرباسچی، «موضع احزاب و گروههای سیاسی در مبارزه روحانیت علیه مسئله رفراندم و لوایح شش گانه»، یاد، سال ۴، ش ۱۶ (پاییز ۱۳۶۸ ج).(۲۵) نورالدین کیانوری، خاطرات نورالدّین کیانوری، تهران ۱۳۷۲ش.(۲۶) محسن لبانی، «(خاطرات) محسن لبانی»، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار.(۲۷) محمدرضا پهلوی، شاه مخلوع ایران، انقلاب سفید، تهران ۱۳۴۵ ش.(۲۸) محمدرضا پهلوی، مجموعه تألیفات، نطقها، پیامها، مصاحبه ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران، تهران ۱۳۴۷.(۲۹) مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴ش.(۳۰) مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، «پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد».(۳۱) جواد مقصودی، «(خاطرات) جواد مقصودی»، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار.(۳۲) جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج ۱، تهران ۱۳۷۷ش.(۳۳) نهضت آزادی ایران، صفحاتی از تاریخ معاصر ایران: اسناد نهضت آزادی ایران، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴، ج ۱: بیانیه ها و تفسیرهای سیاسی، تهران ۱۳۶۱ش.(۳۴) رضا نیری، «(خاطرات) سیدرضا نیری»، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار.(۳۵) اکبر هاشمی رفسنجانی، هاشمی رفسنجانی: دوران مبارزه، چاپ محسن هاشمی، تهران ۱۳۷۶ش.(۳۶) یادنامه: زندگینامه شهدای انقلاب اسلامی تهران از ۱۵ خرداد ۴۲ تا پایان سال ۵۷، ج ۱، تهران: بنیاد شهید انقلاب اسلامی، ۱۳۷۳ ش.
زمینه های سیاسی و اجتماعی و دینی این قیام به دهه ۱۳۳۰ ش و اقدامات تحریک آمیز نظام حاکم بازمی گردد.
← تصویب لایحه انجمنهای ایالتی و ولایتی زمینه ساز قیام
قیام پانزده خرداد در کشورهای همجوار نیز بازتاب وسیعی داشت.شیعیان پاکستان به حمایت از امام خمینی تظاهرات کردند و با مقابله پلیس پاکستان مواجه شدند شیخ محمود شلتوت، رئیس دانشگاه الازهر مصر، اقدام مستبدانه دولت ایران را علیه رهبران مذهبی تقبیح کرد. جراید غربی نیز با درج گزارشهایی به ریشه یابی واقعه پرداختند، از جمله روزنامه لوموند پاریس در ارزیابی خود، علت قیام را بی عدالتی و بحران اقتصادی و فساد در دستگاه حکومتی ذکر کرد و یادآور شد که از نظر مردم اصلاحات شاه تحت تأثیر امریکاییها بوده است . ولی روزنامه ایزوستیا ارگان رسمی دولت شوروی در حمایت از اصلاحات شاه به روحانیان تاخته آنان را مرتجع خواند.دفاع مطبوعات شوروی از برنامه های اصلاحی شاه مسرت خاطر وی را فراهم ساخت.روزنامه اورشلیم پُست در واکنش به حوادث ایران اظهار امیدواری کرد که این جریان در روابط ایران با اسرائیل اثر سوئی نخواهد داشت و «دولت ایران اجازه نخواهد داد که سیاست خارجی او را عوامفریبان دیکته کنند».
← سالگرد قیام پانزده خرداد
(۱) یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر، ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتّاحی ولی لایی، تهران ۱۳۷۷ش.(۲) جلال آل احمد، در خدمت و خیانت روشنفکران، تهران ۱۳۷۴ش.(۳) اسنادی از جمعیتهای مؤتلفه اسلامی، جاما، حزب ملل اسلامی، تهران: نشر نصر، ۱۳۵۳ش.(۴) ایران هیأت دولت، متن کامل مذاکرات هیأت دولت طاغوت در پانزده خرداد ۱۳۴۲، تهران.(۵) مهدی بازرگان، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت، گفتگو با غلامرضا نجاتی، ج ۱، تهران ۱۳۷۵ ش.(۶) مهدی بازرگان، مدافعات در دادگاه غیرصالح تجدیدنظر نظامی، تهران ۱۳۵۰ ش.(۷) حماسه ۱۷ خرداد ۱۳۵۴ مدرسه فیضیه، به کوشش علی شیرخانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۷ ش.(۸) روح الله خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، صحیفه نور، تهران ۱۳۷۰ ش.(۹) در مکتب جمعه: مجموعه خطبه های نماز جمعه تهران، تهران: وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۶۴ ش.(۱۰) علی دوّانی، نهضت روحانیون ایران، تهران ۱۳۷۷ ش.(۱۱) حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در ایران، ج ۱، تهران ۱۳۵۸ ش.(۱۲) عباس زری باف، «(خاطرات) سیدعباس زری باف»، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار، چاپ علی باقری، تهران ۱۳۷۵ ش.(۱۳) محمدباقر سلطانی طباطبائی، «مصاحبه با آیة الله سیدمحمدباقر سلطانی طباطبائی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).(۱۴) حسین صالحی، «(خاطرات) حسین صالحی»، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار.(۱۵) احسان طبری، کژراهه: خاطراتی از تاریخ حزب توده، تهران ۱۳۶۷ ش.(۱۶) مهدی عراقی، ناگفته ها: خاطرات شهید حاج مهدی عراقی، به کوشش محمود مقدسی، مسعود دهشور، و حمیدرضا شیرازی، تهران ۱ش.(۱۷) محمدفاضل موحدی لنکرانی، «مصاحبه با آیة الله محمدفاضل لنکرانی»، حوزه، سال ۸، ش ۱ و ۲ (فروردین ـ تیر ۱۳۷۰).(۱۸) محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجة الاسلام فلسفی، تهران ۱۳۷۶ش.(۱۹) قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۱: زمینه ها، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸ش.(۲۰) نیکی کدی، ریشه های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران ۱۳۶۹ش.(۲۱) غلامرضا کرباسچی، «انقلاب اسلامی ایران به روایت خاطره»، قسمت ۲، یاد، سال ۴، ش ۱۴ (بهار ۱۳۶۸ الف).(۲۲) غلامرضا کرباسچی، قسمت ۴، یاد، سال ۵، ش ۱۷ (زمستان ۱۳۶۸ ب).(۲۳) غلامرضا کرباسچی، «زمینه های انقلاب اسلامی به روایت خاطره»، یاد، سال ۳، ش ۹ (زمستان ۱۳۶۶).(۲۴) غلامرضا کرباسچی، «موضع احزاب و گروههای سیاسی در مبارزه روحانیت علیه مسئله رفراندم و لوایح شش گانه»، یاد، سال ۴، ش ۱۶ (پاییز ۱۳۶۸ ج).(۲۵) نورالدین کیانوری، خاطرات نورالدّین کیانوری، تهران ۱۳۷۲ش.(۲۶) محسن لبانی، «(خاطرات) محسن لبانی»، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار.(۲۷) محمدرضا پهلوی، شاه مخلوع ایران، انقلاب سفید، تهران ۱۳۴۵ ش.(۲۸) محمدرضا پهلوی، مجموعه تألیفات، نطقها، پیامها، مصاحبه ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضاشاه پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران، تهران ۱۳۴۷.(۲۹) مرکز اسناد انقلاب اسلامی، اسناد انقلاب اسلامی، تهران، ج ۱، ۱۳۷۴ ش، ج ۵، ۱۳۷۴ش.(۳۰) مرکز اسناد انقلاب اسلامی . آرشیو، «پرونده های اسناد ساواک : قیام پانزده خرداد».(۳۱) جواد مقصودی، «(خاطرات) جواد مقصودی»، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار.(۳۲) جواد منصوری، تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، ج ۱، تهران ۱۳۷۷ش.(۳۳) نهضت آزادی ایران، صفحاتی از تاریخ معاصر ایران: اسناد نهضت آزادی ایران، ۱۳۴۰ـ۱۳۴۴، ج ۱: بیانیه ها و تفسیرهای سیاسی، تهران ۱۳۶۱ش.(۳۴) رضا نیری، «(خاطرات) سیدرضا نیری»، در خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ۴: بازار.(۳۵) اکبر هاشمی رفسنجانی، هاشمی رفسنجانی: دوران مبارزه، چاپ محسن هاشمی، تهران ۱۳۷۶ش.(۳۶) یادنامه: زندگینامه شهدای انقلاب اسلامی تهران از ۱۵ خرداد ۴۲ تا پایان سال ۵۷، ج ۱، تهران: بنیاد شهید انقلاب اسلامی، ۱۳۷۳ ش.
wikifeqh: واقعه_پانزده_خرداد