قمقام زخار و صمصام بتار

[ویکی نور] قمقام زخار و صمصام بتار، تألیف فرهاد میرزا، فرزند عباس میرزا و نوه فتحعلی شاه قاجار، از مقاتل ارزشمند فارسی است که اخبار مقتل سیدالشهداء را از منابع معتبر اتخاذ کرده، ولذا دارای ارزش و اعتباری است که بسیاری از علمای بزرگ بر آن اعتماد کرده‏اند.
وی هدف از نگارش کتاب را این دانسته که کتابی خالی از حشو و زواید به رشته تألیف درآورد و عدد اصحاب کبار امام حسین(ع) و تعداد سپاه کفار و مقتولین طرفین و حالات بعد از شهادت آن سید ابرار را به درستی بنگارد .
کتاب، مشتمل بر مقدمه ای در ذکر شرح حال نویسنده و آثار او به قلم حسین عمادزاده، مقدمه نویسنده و متن اثر در ضمن عناوین متعدد است.
نویسنده در حد توان به گونه ای دقیق مسائل متنوع را پیرامون یک موضوع خاص طرح کرده و نتیجه گرفته و از حشو و زوائد (به قول خودش) به شدت پرهیز کرده است. او از کتاب های متعدد فقهی، تاریخی، حدیثی و... شیعه به وفور بهره برده، منابع مهمی چون نهج البلاغة و شروح آن، کامل الزیارات، امالی شیخ صدوق، امالی شیخ طوسی، إحقاق الحق، ارشاد، اصول کافی، تهذیب، وسائل الشعیة و همچنین از کتاب های صحاح اهل سنت و دیگر کتاب های معتبر تاریخی و لغوی آنان استفاده کرده است. او با تبحر خاصی که در ادبیات داشته، در جای جای کتاب از امثله، اشعار و ضرب المثل های عربی و فارسی بهره برده است.
فرهاد میرزا در مقدمه کتاب ضمن ستایش پروردگار و منقبت حضرت رسول(ص) و مولا امیرالمؤمنین(ع) و سایر ائمه اطهار(ع) و بیان شمه ای از معرفت به علم تاریخ، هدف خود را از تألیف کتاب، «تذکر نوائب و تفجع بر مصائب سیدالشهدا، وسیله نجات و ذخیره معاد دانسته» و نشر مناقب و ذکر مصائب آل تبار، حضرت خیرالانام علیه الصلاة و السلام را از جمله انگیزه های خود برشمرده و عنوان کرده است که در کتاب های گذشته فریقین در مورد سیدالشهدا اختلاف بسیار وجود دارد که صحیح از سقیم تشخیص نتوان داد؛ بنابراین جمع یک کتاب با ویژگی های منحصربه فرد از نظر وی ضروری می نموده است. فرهاد میرزا علاوه بر آنکه در چند جای کتاب عنوان کرده است که نیت خیر و قصد ذکر مصائب کربلا را داشته، تأکید کرده است که در این مسیر پیروز و موفق گردیده و آرزو کرده است خداوند عمل او را برای آن جهان ذخیره نیکو قلمداد نماید. وی موفقیت خود را نیز در این دانسته است که: «رجاء واثق داشتم و نیت صادق کردم و از خدای در همه حال رشاد خواستم و از باطن امام استمداد نمودم» .
وی همچنین سال آغاز نگارش، شیوه و دلیل نام گذاری اثرش را چنین توضیح می دهد: «در این سال که سنین هجری به یک هزاروسی‏صدوسه رسیده، آغاز جمع و تصنیف و ترتیب و ترصیف نمودم و خدای داناست که با قلت بضاعت و عدم استطاعت به‏قدر وسع و طاقت در ترجیح اقوال و تنقیح اخبار که متون کتب فرق اسلامیه از احادیث صحیحه و تواریخ معتبره بدان محتوی و منطوی است، اغفالی نرفت و در جمع و ذکر آن اهمالی نیفتاد و از کتب محدثین و مورخین که از سنه 1000 (یک هزار) هجری و بعد به رشته تألیف درآورده‏اند، درج و نقل نکردیم و این کتاب که شناوران لجه معرفت را بحری است زاخر و دلاوران عرصه محبت را سیفی است باتر، قمقام زخار و صمصام بتار نام نهادم که لفظ با معنی و اسم با مسمی مطابق باشد» .

[ویکی شیعه] قمقام زخار و صمصام بتار (کتاب). قَمْقامٌ زَخّار وَ صَمْصامٌ بَتّار در احوالات حضرت مَوْلَی الْکَوْنَین اَبی عَبْدالله الْحُسین(ع) (معنی: دریای آکنده و شمشیر برنده) کتابی به زبان فارسی نوشته فرهاد میرزا معتمدالدوله، پسر عباس میرزا ولیعهد فتحعلی شاه. این کتاب که به تفصیل در شرح احوالات امام حسین(ع) است در سال ۱۳۰۳ق نگارش یافته و نویسنده با نثر ساده و روان فارسی به قرائت روایی و تاریخی واقعه کربلا می پردازد. او در نگارش این اثر تلاش کرده تا از منابع معتبر شیعه و سنی بهره ببرد و از اشعار و تمثیل های فارسی و عربی نیز استفاده کند. فرهاد میرزا در برخی موارد به نقد تاریخی هم پرداخته و جریاناتی مانند قیام توابین و مختار را مفصلا آورده است.
فرهاد میرزا در مقدمه اثر، ضمن اشاره به اینکه از جوانی نیت نگارش کتابی خالی از حشو و زواید در احوال آن حضرت از ولادت تا شهادت داشته، به ماجرایی اشاره می کند که در سال ۱۲۹۳ق به هنگام بازگشت از سفر حج برای او روی داده است. در این حادثه طوفانی عظیم دریا را متلاطم می سازد و او به امام حسین(ع) متوسل می گردد و نذر می کند که اگر زنده ماند این تألیف را به پایان ببرد.
در مقدمه مصحح کتاب آمده است که به گفته صاحب قمقام، تاریخ شروع اثر، سال ۱۳۰۳ق و تاریخ ختم آن، چهارشنبه ۲۵ ذی الحجه سال ۱۳۰۴ق بوده و نسخه خطی آن نیز در دوم محرم سال ۱۳۰۵ق به خط محمدعلی منشی علی آبادی نوشته شده است.