قلهک

قُلْهَک محله ای در شمال تهران واقع در شهرستان شمیرانات است. این محله از شرق به محله دروس، از غرب به رودخانه قلهک، از شمال به باغ سفارت بریتانیا و از جنوب با خیابان پورمشکانی و خیابان ظفر ( دستگردی ) هم مرز است.
این منطقه از گذشته های دور دارای چندین رشته قنات بوده که برخی از آن ها هنوز جاری هستند. آب قنات جاری در سفارت که بسیار پرحجم و همچنان جاری است، درختان چنار کهنسال منطقه را سیراب می کند. در منطقه قلهک، دو مسجد به نام های مسجد جامع و مسجد اعظم قلهک وجود دارد. قدیمی ترین مسجد آن، مسجد اعظم قلهک می باشد که در آن در ایام تاسوعا و عاشورا نخل قلهک برای ایام سوگواری بیرون آورده می شود. همچنین حمام اهالی قلهک، واقع در خیابان جلالی جنب بن بست شریعتی می باشد که به نام گرمابه حافظ تا چندین سال پیش معروف بوده است، ولی در حال حاضر تعطیل است. این حمام قدمتی نزدیک به صدسال دارد و تاریخ احداث آن به طور دقیق مشخص نیست. شواهد نشان می دهد که آب قنات که از باغ سفارت انگلیس وارد حوضچه حمام می شده و در کوره پزخانه توسط برگ درختان و الوار سوزانده شده، آب گرم می شده و اهالی حمام می کرده اند که بعدها لوله کشی آب و گاز آمده و دوش حمام نصب شده است. [ ۱]
قلهک در سیزده کیلومتری جنوب امامزاده صالح سر راه آسفالته بوده است. سکنۀ آن در دوران قاجار هزار تن شمرده شده اند. این قریه نخستین روستای شمیران محسوب می شود و از آنجا رودخانه های متعددی به اطراف منشعب می شده است. یکی به سوی سفارتخانه خارجی ها، دیگری به سوی قصرهای اعیان و باغهای ییلاقی درباریان یا کارمندان می رفته است. منوچهر ستوده در کتاب خود محدود و مشخصات قلهک را به شرح زیر بیان می دارد: قلهک در دو طرف جاده قدیم شمیران واقع است و محدود است از شمال به تجریش و از جنوب به اراضی چالهرز و داودیه و از مشرق به دروس و از مغرب به تپه های الهیه و قسمتی از زرگنده. [ ۲]
نخستین تماس تلفنی که از شمیران با تهران برقرار شد، از قلهک و در تلفن خانه ای که در کوچهٔ تلفن خانه ( یزدانیان فعلی ) بود، گرفته شد. [ ۳] تلفنخانه قلهک برای برقراری تماس تلفنی شاه با وزرا و کاخ سلطنتی راه اندازی شده بود تا زمانی که شاه در ییلاق شمیران به سر می برد از احوال کاخ بی خبر نماند. [ ۴]
قلهک ( به ضم قاف و فتح ها و سکون بقیه ) به معنی قلۀ کوچک است؛ و کلمه مرکب است از قله و از کاف پسوند که علامت تصغیر است. مرتضی رازفر در رابطه با مصداق نام قلهک می گوید: " در کنار جاده قدیم شمیران ( شریعتی کنونی ) که بسیار باریک بود محله قلهک کنونی وجود داشت که سکنه بسیار کمی داشت و قلعه کوچکی آنجا بود بر این اساس به محله این قلعه کوچک، «قلعهک» می گفتند که پس از مرور زمان به قلهک تبدیل شد. مدارکی نیز در حسینیۀ قلهک واقع در مسجد اعظم قلهک وجود دارد که این موضوع را تأیید می کند؛ به طور مثال بر روی خیلی از بناها، ستون ها و … حک شده است قلعهک. [ ۵]

قُلهک
محله ای در تهران، در جنوب شرقی زرگنده، از دهات شمیران. در دورۀ ناصرالدین شاه قاجار، قطعه زمینی در قلهک برای احداث باغ ییلاقی سفارت انگلستان به وزیر مختار آن دولت واگذار شد. دولت انگلستان با استفاده از حقوق کاپیتولاسیون، قلهک را تیول و جزئی از خاک خود و اهالی آن جا را تحت الحمایۀ خود به شمار می آورد. کدخدای قلهک را وزیرمختار انگلیس انتخاب می کرد، روستاییان مالیات سالانۀ خود را، به جای دولت ایران، به سفارتخانه پرداخت می کردند و مأموران دولتی حق سربازگیری از مردم آن جا را نداشتند. در قلهک مالکیت زمین تنها برای ایرانیان و انگلیسی ها مجاز شمرده می شد. انگلیسی ها در آن جا نیروی سواره نظام و یک میدان بزرگ اسب دوانی برای برگزاری مسابقه های سالانه داشتند. زمین های قلهک به این ترتیب ارزش فراوان یافت و رجال و اشراف در آن جا باغ و عمارت های ییلاقی ساختند. سفارت انگلستان در قلهک محل بَسْت نشینی و تحصن بود. در انقلاب مشروطه، و واقعۀ به توپ بستن مجلس شورای ملی، عده ای از مردم و نمایندگان مجلس و آزادی خواهان به سفارت انگلستان پناه بردند. پس از لغو کاپیتولاسیون، امتیازات انگلیسی ها در قلهک رفته رفته ازمیان رفت. امروزه باغ ییلاقی سفارت انگلستان و مرکز فرهنگی آن در قلهک است. در اواخر دورۀ قاجار و اوایل دورۀ پهلوی، قلهک از نقاط متجدد شهر تهران و دارای چند رستوران امروزی ازجمله کافۀ موزیکال رنسانس بود که در آن ها موسیقی اجرا می شد و فیلم و تئاتر نمایش می دادند. در خیابان دولتِ قلهک گورستانی وجود دارد که محل دفن سربازان نیروهای متفقین است که در جنگ های جهانی اول و دوم در تهران کشته شده اند و دارای گنبدی از سرامیک آبی رنگ است و به سفارت انگلستان تعلق دارد. در خیابان شمس الله شیرازی منشعب از خیابان یخچال نیز یک کلیسای کوچک آلمانی وجود دارد. همچنین باغ قوام الملک شیرازی از دورۀ قاجار در آن جا باقی است. در سراسر ضلع غربی خیابان کی نژاد منشعب از همان خیابان چندین دبیرستان و مرکز پیش دانشگاهی ازجمله دبیرستان ایران است که در گذشته مدرسه آلمانی ها بود. از مراکز مهم قلهک، بیمارستان ایران مهر و سینما فرهنگ است. واژۀ قلهک مخفف «قَلاهک» به معنی قلعۀ کوچک است.